ΟΙ ΜΑΧΕΣ ΚΑΛΠΑΚΙΟΥ & ΠΙΝΔΟΥ
τοῦ Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Προέδρου Δ.Σ τοῦ ΕΠΟΚ
Τήν 28η Ὀκτωβρίου 1940, ὁ “Ἄξονας” θεωρεῖται ἀήττητος καί ὁ πιθανότερος νικητής τοῦ πολέμου. Ἡ Αὐστρία, ἡ Τσεχοσλοβακία καί ἡ Δανία, εἶχαν παραδοθῆ ἀμαχητί. Ἡ Πολωνία εἶχε ἀνθέξει 18 ἡμέρες, ἡ Ὁλλανδία 4, τό Βέλγιο 18, ἡ Γαλλία 38, τά τρία Βαλτικά κράτη εἶχαν παραδοθῆ, ἡ Ρουμανία εἶχε διαμελισθῆ καί ἡ Ἀγγλία χαροπάλευε…
Οἱ συνθῆκες
Ἡ Ἰταλία ἐπετέθη στήν Ἑλλάδα μέ 8 Μεραρχίες, ἐνισχυμένες μέ Τάγματα Μελανοχιτώνων καί Τάγματα Ἀλβανῶν. Δηλαδή συνολικά μέ 59 Τάγματα Πεζικοῦ, 135 Πυροβολαρχίες, 150 Ἅρματα Μάχης, 18 Ἶλες Ἱππικοῦ, 6 Τάγματα Ὅλμων καί 1 Τάγμα Πολυβόλων, συνολικῆς ἰσχύος ἄνω τῶν 100.000 ἀνδρῶν. Ἡ Ἑλλάς ἐκείνη τήν στιγμή διέθετε στήν ἑλληνοαλβανική μεθόριο 39 Τάγματα Πεζικοῦ καί 40 πυροβολαρχίες συνολικῆς ἰσχύος 35.000 ἀνδρῶν.
Σχεδιαστής τῆς Ἰταλικῆς ἐπιθέσεως ἦταν ὁ Ἀρχιστράτηγος Visconti Prasca, ἐκ τῶν ἱκανοτέρων Ἰταλῶν στρατηγῶν καί θεωρητικός τοῦ “ἀστραπιαίου πολέμου”. Τό σχέδιό του προέβλεπε:
- Ἐπίθεσι μέ 3 Μεραρχίες -ἐκ τῶν ὁποίων ἡ μία ἦταν ἡ Τεθωρακισμένη Μεραρχία “Κένταυροι” πρός τόν ἄξονα Ἐλαίας (Καλπακῖου) μέ ἀντικειμενικό σκοπό τήν κατάληψι τῶν Ἰωαννίνων καί πρός τόν ἄξονα Φιλιάτες - Μαζαράκια πρός κατάληψι ὅλης τῆς Ἠπείρου.
Στό μέτωπο αὐτό ἡ Ἑλλάς παρέτασσε τήν VIII Μεραρχία μέ Δ/τή τόν Ὑποστράτηγο Χαράλαμπο Κατσιμῆτρο. Ἡ Μεραρχία εἶχε μυστικά ἐπιστρατευθῆ τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1939. Τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1939 ἡ Μεραρχία ἐνισχύθηκε μέ μυστικές ἐπιστρατεύσεις καί ἔργα ὀχυρώσεως. Σκοπός της ὁρίσθηκε ἡ ἐξασφάλισις τῆς γραμμῆς Ἐλαίας - Καλαμᾶ καί ἡ κάλυψις τῶν Ἰωαννίνων καί τῆς εἰσόδου τοῦ Ἀμβρακικοῦ κόλπου.
Ἀμέσως μετά τόν τορπιλλισμό τῆς “Ἕλλης” ὁ Α/ΓΕΣ Ἀλ. Παπάγος ἔδωσε ὁδηγίες στόν Μέραρχο γιά ἐλευθερία κινήσεων μέ ἀντικειμενικό σκοπό τό κέρδος χρόνου γιά τήν συμπλήρωσι τῆς Ἐπιστρατεύσεως ἐνῶ ἡ γραμμή ἀμύνης της προωθήθηκε καί ἦταν βορείως τῆς Κονίτσης.
- Ἐπίθεσι μέ τήν ἔμπειρη σέ ὀρεινό ἀγώνα Μεραρχία Ἀλπινιστῶν “Τζούλια” καί τμήματος Βερσαλλιέρων, πρός τήν Πίνδο μέ ἀντικειμενικό σκοπό τήν κατάληψι τοῦ Μετσόβου, μέσω τοῦ ὁποίου θά ἄνοιγε ὁ δρόμος πρός τήν Θεσσαλία. Ἔπειτα, ἀπέβλεπαν ἀπό τήν Κορυτσά, διά τῆς κοιλάδος τοῦ Ἁλιάκμονος, στήν κατάληψι τῆς Θεσσαλονίκης.
Στό μέτωπο αὐτό ἡ Ἑλλάς παρέτασε τό Ἀπόσπασμα Πίνδου, μέ Δ/τή τόν Συνταγματάρχη Κωνσταντῖνο Δαβάκη. Τοῦτο ἀποτελοῦσε μέρος τοῦ Τμήματος Στρατιᾶς Δυτικῆς Μακεδονίας (ΤΣΔΜ) τό ὁποῖο συγκροτήθηκε 5 ἡμέρες μετά τόν τορπιλλισμό τῆς “Ἕλλης”. Tό Ἀπόσπασμα Πίνδου συγκροτήθηκε κυρίως τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1940 μέ προεπιστράτευσι τῆς ΙΧ Μεραρχίας καί τῆς 4ης Ταξιαρχίας, δυό τάγματα τοῦ 51ου Συντάγματος καί μία πολυβολαρχία.
Στό μέτωπο Πίνδου τά πράγματα ἦσαν πολύ δύσκολα. Τίς πρῶτες 3 ἡμέρες τό Ἀπόσπασμα Δαβάκη ἔπρεπε νά καλύψη ἕνα τομέα 50 χλμ. Τήν ἑπομένη τῆς ἐπιθέσεως, ὁ Ἰ. Μεταξᾶς σημείωνε στό Ἡμερολόγιό του: «2α ἡμέρα: Σύμπτυξις προφυλακῶν μας Ἠπείρου εἰς τήν κύριαν γραμμήν μάχης. Πίεσις ἀριστερᾶς πτέρυγος - ὄπισθεν Καλαμᾶ».
Στίς 30 Ὀκτωβρίου 1940 κατέφθανε στήν Πίνδο ὁ διοικητής τῆς Ι Μεραρχίας Στρατηγός Βραχνός μέ τό ἐπιτελεῖο του. Βρῆκε τόν Συνταγματάχη Κ. Δαβάκη ἄϋπνο, νά διευθύνη τόν ἀγώνα ἐπί τριήμερο. Ὁ ἀγώνας ἐκεῖ λάμβανε κρίσιμες διαστάσεις. Ἡ Μεραρχία Ἀλπινιστῶν “Τζούλια” εἶχε δημιουργήσει ρῆγμα στό μέτωπο Σαμαρίνα - Μέτσοβο. Ὁ Βραχνός, ἐκτέλεσε ἀναγνωρίσεις, ἐνήργησε ἀνακρίσεις καί ὀργάνωσε δυνάμεις πού μόλις κατέφθαναν γι’ ἀντεπίθεσι.
Στόν τομέα τοῦ Καλπακῖου, ἀπό τήν νύκτα τῆς 29ης πρός 30 Ὀκτωβρίου, ὁ ὑποχωρητικός ἑλιγμός ἔληγε. Ὁ Δ/τής τῆς VIII Μεραρχίας Χαρ. Κατσιμῆτρος ἐξέδιδε Ἡμερησία Διαταγή ἡ ὁποία ἔλεγε:
«Λήξαντος τοῦ προκαλυπτικοῦ ἀγῶνος ἀπό σήμερον, ἡ Μεραρχία κατέχει τήν ὀργανωμένην τοποθεσίαν δι’ ὅλων τῶν δυνάμεών της. Ἐπί τῆς τοποθεσίας αὐτῆς θά δοθῆ ὁ ἀποφασιστικός ἀγών πρός τόν ἐχθρόν. Ὁ ἀγών θά διεξαχθῆ μετά πείσματος, καί ἐπιμονῆς ἀκαταβλήτου. Ἄμυνα κρατερᾶ ἐπί τῶν θέσεών μας μέχρις ἐσχάτων. Οὐδεμία ἰδέα εἰς οὐδένα νά ὑπάρχη περί ὑποχωρήσεως...».
“Θά βαστάξουμε; ΝΑΙ!”
Τήν ἑπομένη, στόν τομέα Καλπακῖου ἀποκρούονται ὅλες οἱ ἰταλικές ἐπιθέσεις, ἐνῶ τά Ἑλληνικά ἀντιτορπιλλικά “Ψαρά” καί “Σπέτσαι”, σημαιοστολισμένα βομβαρδίζουν ἐπί 1 ½ ὥρα τίς ἐχθρικές γραμμές. Ὁ Κατσιμῆτρος ἐπιλέγει τά ὑψώματα Ἀσσόνισα, Γραμπάλα, Ψηλοράχη καί 790 πού δημιουργοῦν ἕνα τεῖχος πού προστατεύει τήν Ἤπειρο.
Στόν τομεά τῆς Πίνδου ἡ ἀντεπίθεσις τῆς Ι Μεραρχίας ξαφνιάζει τούς Ἰταλούς. Ἐκεῖ ἔπεσε καί ὁ πρῶτος Ἕλληνας Ἀξιωματικός: Ὁ Ὑπολοχαγός Ἀλέξανδρος Διάκος.
Στίς 2 Νοεμβρίου 1940, ὁ Ἰ. Μεταξᾶς σημείωνε μέ ἀνησυχία: «Γραμμή Ἐλαίας ἐκάμφθη εἰς ἐν μόνον σημεῖον (Γραμπάλα). Ὄχι εὐχάριστον».
Πράγματι, ἕνα ἐπίλεκτο ἰταλικό “Τάγμα θανάτου” μαζί μέ Ἀλβανούς κατέλαβε τήν Γραμπάλα. Ἡ ἀνησυχία τοῦ Μεταξᾶ εἶναι ἐνδεικτική γιά τό πόσο παρακολουθοῦσε κάθε λεπτομέρεια τῶν ἐπιχειρήσεων καί πώς μόνο γιά τήν τιμή τῶν ὅπλων δέν πολεμοῦσε.
Ἐκείνη τήν ἡμέρα τραυματίσθηκε καί ὁ Συνταγματάρχης Κων/νος Δαβάκης στόν Προφήτη Ἠλία καί ἀνέλαβε τήν διοίκησι ὁ Ταγματάρχης Ἰωάννης Καραβίας.
Τήν ἑπομένη, ἡ Γραμπάλα ἐπανακατελήφθη ἀπό τίς ἑλληνικές δυνάμεις καί τό Πυροβολικό μας συνέτριψε τεθωρακισμένη ἰταλική φάλαγγα 60 ἁρμάτων μάχης στήν Γρίμπιανη. Ἐνδεικτική εἶναι ἡ χαρά τοῦ Μεταξᾶ στό Ἡμερολόγιό του: «Πρωΐ, πρωΐ, ἀνεκτήθη ἡ χθές ἀπολεσθεῖσα θέσις. Χαρά μου, Χαρά μου»
Ὁ Ἰταλός Διοικητής τῶν Ἁρμάτων ἀνέφερε ἀπό ὑποκλαπέν σῆμα:
«Φθάσας εἰς τόν λόφον Καλπακῖου, βάλλομαι πανταχόθεν ὑπό σφοδροῦ πυρός τοῦ ἐχθρικοῦ πυροβολικοῦ μικροῦ καί μέσου διαμετρήματος, τό ὁποῖον οἱ προνοητικοί καί πονηροί Ἕλληνες, ἔχουσι τάξει καταλλήλως καί εἶναι ἀθέατον. Τό πῦρ τοῦ πυροβολικοῦ τούτου προκαλεῖ φοβερόν στρόβιλον καί δέος, διά τῆς εὐστόχου καί συντριπτικῆς βολῆς του ἐπί τῶν ἁρμάτων...».
Στό τέλος τῆς ἡμέρας ὁ Ἰ. Μεταξᾶς σημείωνε: «Σήμερα ὅλα καλά. Ἠρέμησα».
Στίς 4 Νοεμβρίου οἱ Ἰταλοί στήν Πίνδο, ἡ μάχη ἔκλινε πλέον ὑπέρ τῶν Ἑλλήνων. Ἡ Μεραρχία “Τζούλια” εἶχε ἀρχίσει νά ἀποκόπτεται ἐνῶ ὁλοένα καί νέες ἐπιστρατευμένες ἑλληνικές δυνάμεις, εἰσήρχοντο στήν μάχη. Ὁ Μεταξᾶς σημείωνε: «Ἐλπίδες ἀπομονώσεως Μεραρχίας Ἀλπινιστῶν εἰς τά ὄρη τῆς Πίνδου».
Οἱ Ἰταλοί ἀπεγνωσμένα ἐνίσχυσαν τήν “Τζούλια” μέ τήν Μεραρχία “Μπάρι”, ἀλλά μόνο ἕνα τάγμα θά προφθάση νά τήν ἐνισχύση… ΄
Τήν ἴδια ἡμέρα οἱ Ἰταλοί, βομβάρδισαν σφοδρότατα τήν Πάτρα, ὅπου δημόσιοι ὑπάλληλοι ἐγκατέλειψαν τίς θέσεις τους. Ὁ Μεταξᾶς ἔλαβε ἀμέσως μέτρα: «Πάτραι ἐγκατελήφθησαν πρῶτα ἀπό δημοσίους ὑπαλλήλους. Συντακτική Πράξις». Ἡ συντακτική αὐτή πράξις προέβλεπε ἄρσι τῆς ἰσοβιότητας τῶν δημοσῖων ὑπαλλήλων σέ περίπτωσι ἐγκαταλείψεως θέσεως.
Στίς 5 Νοεμβρίου 1940, οἱ Ἰταλοί ἄρχισαν γενική ἐπίθεσι στό Καλπάκι, ἡ ὁποία ἀπέτυχε παταγωδῶς. Σέ ὑποκλαπέν ραδιοτηλεγράφημα οἱ Ἰταλοί ἔγραφαν:
«Εἴμεθα ὑποχρεωμένοι, ἐν ἀναμονῇ ἐνισχύσεων νά ἀναστείλωμεν προσωρινῶς τήν ἐπίθεσιν. Οἱ Ἕλληνες οἵτινες εἶναι γνωστοί διά τό πεῖσμα καί τήν ἐπιμονήν των, ὀργάνωσαν ἀπό τοῦ καιροῦ τῆς εἰρήνης, τό φύσει τραχύ καί ἀνώμαλον ἔδαφος τῆς Ἠπείρου μετά τοιαύτης μεθοδικότητος καί ἐπιμέλειας, ὥστε κάθε βράχος ἀποτελεῖ μίαν φωλεάν πολυβόλων καί κάθε σπήλαιον, μία θέσιν ἀμύνης καί παρουσιάζουσι τόσην λύσσαν εἰς τόν ἀγώνα, ὥστε χρειάζονται περισσότερα καί ἰσχυρότερα μέσα γιά νά τούς ἐκδιώξωμεν».
Τό ἴδιο συνέβαινε καί στόν τομέα Πίνδου. Ἡ Ι Μεραρχία ἀπό τά νῶτα, ἡ Ταξιαρχία Ἱππικοῦ ἀπό βορρᾶ καί ἡ Μεραρχία Ἱππικοῦ ἀπό νότο, ἔκλειναν σάν λαβίδα τήν “Τζούλια”, γύρω ἀπό τό Δίστρατο. Ὁ διοικητής της, στρατηγός Τζιρότι, ἀνέφερε: «Αἵ ἐχθρικαί δυνάμεις ἐπιτίθεντο κατά τῆς Μεραρχίας ἀπό ὅλας τάς κατευθύνσεις... Ἡ κατάστασις εἶχεν καταστεῖ ἀφόρητος....»
Ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς εὐτυχῆς σημείωνε: «Θά βαστάξουμε; ΝΑΙ! Ὁ Θεός μᾶς βοηθεῖ. Γεννηθήτω τό θέλημά του».
Τήν 6η Νοεμβρίου, πλέον ἡ “Τζούλια” ἀποκομμένη καί κυκλωμένη, ὑποχωροῦσε πρός τήν κοιλάδα τοῦ Ἀώου καί ὁ Τσιάνο σημείωνε στό ἡμερολόγιό του: «Γεγονός εἶναι ὅτι τήν 8η ἡμέρα τῶν ἐπιχειρήσεων, ἡ πρωτοβουλία περιῆλθε στούς Ἕλληνες... Δέν νομίζω ὅτι ἔφθασε ἀκόμη ἡ στιγμή νά κρύψωμε τό πρόσωπό μας ἀπό ντροπή».
Στίς 7 Νοεμβρίου, οἱ Ἰταλοί ἔκαναν μία τελευταῖα ἐπίθεσι στό Καλπάκι. Μέ τμῆμα πού στά περιλαίμιά του ἔγραφε ”Fanti della morte” (Στρατιῶτες τοῦ θανάτου) κατέλαβαν καί πάλι τήν Γραμπάλα. Ἄμεση ἀντεπίθεσις ὅμως τῶν Ἑλλήνων τήν ἀνακατέλαβε. Τήν ἴδια στιγμή στήν Πίνδο, ἡ “Τζούλια” διαμελιζόταν καί ὁ Ἑλληνικός Στρατός εἰσήρχετο στό Δίστρατο.
Στίς 8 Νοεμβρίου 1940, ὁ Μουσσολίνι ἀφαίρεσε ἀπό τόν Βισκόντι Πράσκα τήν ἀρχιστρατηγία καί τήν ἀνέθεσε στόν στρατηγό Σοντού. Ὁ Μεταξᾶς ἔγραφε: «Ὅλα καλά... Οἱ Ἰταλοί ἦσαν βέβαιοι ὅτι θά ὑποχωρούσαμεν εἰς ἀξιώσεις των!».
Στίς 9 Νοεμβρίου ἡ μάχη τοῦ Καλπακῖου καί ἡ μάχη τῆς Πίνδου εἶχαν κερδηθῆ καί ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς, σημείωνε λιτά: «Νίκη Πίνδου - 1η Νίκη εἰς Πίνδον. Ἡ Μεραρχία ἀλπινιστῶν κατεστράφη». Καί τήν ἑπομένη ἔγραφε: «Ὅλο εὐχάριστοι εἰδήσεις. Νίκη Πίνδου ἐπεκτείνεται. Ἐπίθεσις ἀποφασισμένη ἀπό 15ης Ὀκτωβρίου. Ἐπερίμεναν ἄμεσον ὑποταγήν. Πῶς; Ποιός τούς ἐπληροφόρησε τόσο κακά; Ποιός;»…
