ΣΤΟΙΧΕΙΩΔΗΣ & ΜΕΣΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΟ "ΒΥΖΑΝΤΙΟ" (ΡΩΜΑΝΙΑ)

τοῦ Μάνου Ν. Χατζηδάκη

Καθ' ὄλη τήν διάρκεια τῆς Αὐτοκρατορίας (4ος-15ος αιώνας), ὁ ἀναλφαβητισμός ἦταν πολύ περιορισμένος. Ὅπως γράφει ὁ Robert Browning «Ἡ γνώση ἀνάγνωσης καί γραφῆς πρέπει νά ἦταν πλατιά διαδεδομένη σέ σύγκριση μέ τή δυτική Εὐρώπη καί δέν περιοριζόταν στούς κληρικούς ἤ πραγματικά στούς ἄντρες. Τά κορίτσια ὄχι σπάνια φοιτοῦσαν στό σχολεῖο». [«Ἡ Βυζαντινή Αὐτοκρατορία» σελ. 109].

Προπαιδεία (6 ἕως 12 ἐτῶν)

Ἡ «Προπαιδεία» -δηλαδή ἡ στοιχειώδης Παιδεία- παρεχόταν δωρεᾶν ἀπό κληρικούς καί ἰδιῶτες διδασκάλους μέ ἐπίκεντρο τοπικές Μονές ἤ «Παιδευτήρια». Οἱ μαθητές ἦσαν ἀπό 6 ἕως 12 ἐτῶν. Οἱ Διδάσκαλοι, ἀπεκαλοῦντο καί παιδαγωγοί ἤ γραμματισταί. Ὅπως γράφει ὁ Steven Runciman: «Τό πρῶτο πρᾶγμα πού διδασκόταν ἕνα παιδί, ὅταν γινόταν ἕξη χρονῶν, ἦταν ἡ γραμματική καί τό “ἑλληνίζειν τήν γλῶσσαν”... ἐξυπακουόταν ἐπίσης μία γνώση τῶν κλασικῶν, καθώς καί σχόλια στούς κλασικούς, ἰδίως στόν Ὅμηρο, πού τά ἔργα του τά μάθαιναν ἀπ΄ ἔξω…» [«Βυζαντινός Πολιτισμός» σελ. 251]. Καί ὅπως τονίζει ὁ Charles Diehl «ἡ ἑλληνική λογοτεχνία ἦταν ἡ βάση τῆς βυζαντινῆς παιδείας» «Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας», Τόμος Β’ σελ. 297

Ἐγκύκλιος Σοφία (12 ἕως 18 ἐτῶν)

Ἀκολουθοῦσε ἡ «Παιδεία» ἤ «Ἐγκύκλιος Σοφία» -δηλαδή ἡ Μέση Παιδεία- ἡ ὁποία γινόταν σέ ἰδιωτικά σχολεία μέ διδάσκαλο τόν «Μαΐστορα» καί μαθητές ἀπό 12 ἕως 18 ἐτῶν. Σέ αὐτήν διδασκόταν καί ἡ «θύραθεν παιδεία» (κοσμική) καί τά «θεία μαθήματα». Ὁ διδασκόμενος κύκλος ἀπαρτιζόταν ἀπό τίς «ἑπτά “ἐλευθέριες τέχνες” τῆς ἀρχαιότητας». [Judith Herrin «Τί εἶναι τό Βυζάντιο» σελ. 188]. Περιελάμβανε δηλαδή: Γραμματική, Ρητορική καί Φιλοσοφία, ἐνῶ διδασκόταν ἡ μαθηματική «τετρακτύς»: Ἀριθμητική, Γεωμετρία, Μουσική καί Ἀστρονομία. Ὅπως ἐπισημαίνει ὁ R, J. H. Jenkins «Ὁ νέος πού διέθετε ἱκανότητες καί μέσα, παραδινόταν νωρίς στόν γραμματικό καί στά δεκατέσσερά του χρόνια εἶχε κιόλας μυηθεῖ στίς λεπτότητες τῆς ἀρχαίας γραμματικῆς καί τῶν ἀριστουργημάτων τῆς ἀρχαίας λογοτεχνίας. Ὕστερα πήγαινε στό δάσκαλο τῆς ρητορικῆς καί ἀπό ἐκεῖ στούς καθηγητές τῆς φιλοσοφίας, τῶν μαθηματικῶν ἤ τῆς φυσικῆς». [Πανεπιστημίου τοῦ Καίμπριτζ: «Ἡ Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας», Μέρος Β’ «Διοίκηση, Ἐκκλησία, Πολιτισμός», σελ. 682].

Διδακτέα ὕλη

Στήν διδακτέα ὕλη, ὁ Ἡσίοδος χρησίμευε γιά τήν μελέτη τῆς γραμματικῆς, ὁ Δημοσθένης, ὁ Ἀφθόνιος Ἀντιοχεύς, ὁ Ἰσοκράτης, ὁ Λυσίας, ὁ Λιβάνιος στήν ρητορική,[5] ὁ Ἀριστοτέλης στήν λογική, ὁ Εὐκλείδης στά μαθηματικά, οἱ Πυθαγόρας, Διόφαντος καί Πτολεμαῖος στήν ἀριθμητική καί ἀστρονομία, οι Ἀρχιμήδης και Ἤρων Ἀλεξανδρεύς στην φυσική. [Βλπ. Κίμωνος Ἐμμ. Πλακογιαννάκη, «Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος και Πολιτισμός των Βυζαντινών», σελ. 115-Sylvain Gouguenheim «Ἡ Δόξα τῶν Ἑλλήνων» σελ. 89-90 - Ἰωάννου Σπ. Παναγιωτακόπουλου «Οἱ βυζαντινές ρίζες τῆς Εὐρώπης καί ἡ θεωρία τῆς εὐρωπαϊκῆς ὀφειλῆς στό Ἰσλάμ»).

Ἀναφέρει ὁ Ἰωάννης Παναγιωτακόπουλος: «Ἐκτός ἀπό τόν Ὅμηρο, οἱ μαθητές διδάσκονταν ἕνα εὐρύ φάσμα τῶν ἀρχαίων ποιητῶν. Τόν Ἡσίοδο καί τόν Ὀππιανό, τούς λυρικούς Πίνδαρο καί Ἀρχίλοχο, τούς δραματικούς Αἰσχύλο, Σοφοκλῆ καί Εὐριπίδη, τούς κωμικούς Ἐπίχαρμο καί Ἀριστοφάνη.

Ἀπό τούς ἱστορικούς συγγραφεῖς μελετοῦσαν πρωτίστως τόν Ἡρόδοτο, τόν Θουκυδίδη, τόν Ξενοφόντα καί τόν Πλούταρχο. Ἐνῶ ἀπό τούς φιλοσόφους, παρότι ἡ ὕλη διέφερε ἀπό ἐποχή σέ ἐποχή, σέ γενικές γραμμές διδασκόταν ὁ Πλάτων, ὁ Ἀριστοτέλης, ὁ Πρόκλος, ὁ Ἰάμβλιχος, οἱ Στωικοί καί οἱ Νεοπλατωνικοί…

Στό μάθημα τῆς μουσικῆς μελετοῦσαν τόν Ἠφαιστίωνα, προσωδία καί μετρική καθώς καί τά “ἁρμονικά” τοῦ Πτολεμαίου. Τέλος ὁλοκλήρωναν μέ στοιχεῖα βοτανικῆς, ζωολογίας καί ἰατρικῆς μέ τήν βοήθεια συγγραμμάτων τοῦ Ἀριστοτέλη, τοῦ Θεόφραστου, τοῦ Αἰλιανοῦ, τοῦ Διοσκουρίδη καί τοῦ Ἱπποκράτη». [Ἰωάννου Σπ. Παναγιωτακόπουλου «Οἱ βυζαντινές ρίζες τῆς Εὐρώπης καί ἡ θεωρία τῆς εὐρωπαϊκῆς ὀφειλῆς στό Ἰσλάμ»,].

Σχολές & Παιδευτήρια

Τόν 7ο αἰώνα ὁ Ἡράκλειος ἵδρυσε τήν Σχολή Χαλκοπρατείων ἐνῶ σχολές ἱδρύθηκαν ἀργότερα στήν Μονή Στουδίου, τήν Ἐκκλησία Ἁγίων Ἀπόστολων καί τήν Ἐκκλησία Σαράντα Μαρτύρων. Ἀπό τόν 10οαἰώνα, τό Κράτος ἐπόπτευε τά σχολεῖα μέ τόν «προκαθήμενο τῶν παιδευτηρίων», πού ἦταν εἶδος κυβερνητικοῦ ἐπιτρόπου.

Από τόν 11ο αἰώνα ἔχουμε αὔξηση τῶν «ἐγκυκλίων παιδευτηρίων» ὑπό τήν ἐποπτεία τοῦ Πατριαρχείου, ὅπως: Τό Παιδευτήριον τῆς Διακονίσσης, οἱ Σχολές Ἁγίου Θεοδώρου καί Ἁγίου Πέτρου κ.ἄ.

Διαβάστε περισσότερα στο βιβλίο του Μάνου Ν. Χατζηδάκη "ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ 324-1081: Από τον Μέγα Κωνσταντίνο έως την άνοδο των Κομνηνών (Εκδόσεις ΠΕΛΑΣΓΟΣ, Χαρ.Τρικούπη 14 Αθήνα. Τηλ. 2106440021)