ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ & "ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ" ΖΗΤΗΜΑ

τοῦ Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Προέδρου Δ.Σ τοῦ ΕΠΟΚ

Ἡ Γιουγκοσλαυία ὑπῆρξε ἕνα κράτος - μωσαϊκό λαῶν, πού δη­μιουργήθηκε τό 1929. Τό 1945 ἐπεβλήθη στήν Γιουγκοσλαυία τό κομ­μουνιστικό κα­θεστῶς τοῦ Τίτο. Καί ἔκτοτε τό τιτοϊκό κάθε­στως προέβαλε ἀτε­λείωτες ἐπεκτατικές διεκδικήσεις ἐναντίον ὄ­λων σχεδόν τῶν γει­τό­νων του (Ἀλβανία, Ἰταλία, Αὐστρία, Οὐγ­γα­ρία, Ρουμανία καί φυ­σικά Ἑλλάδα…).

Ὁ Τίτο ἀναβίωσε ἐντέχνως τόν κομμουνιστικό μύθο τοῦ μεσο­πολέμου περί πάρξεως ξεχωριστς “μακεδονικής” θνό­­­­­τητος καί γλώσσης.[1] Καί περιέλαβε στήν Γιουγκοσλαυία ὡς ἕνα ἀπό τά ὁμό­σπο­νδα κράτη της, τήν Ὁμόσπονδη Λαϊκή Δη­μο­­κρατία τῆς Μα­κε­δο­νίας” μέ πρωτεύουσα τά Σκόπια.[2] Τό 1950 ἀποκαταστάθηκαν οἱ σχέσεις τῆς Γιουγκοσλαυίας μέ τήν Ἑλλάδα. Παρά ταῦτα, ὁ Τίτο κατά καιρούς προκαλοῦσε, ἐμφα­νιζόμενος ὡς… “προστάτης” τῶν δῆθεν “ἀλυτρώτων μα­κεδό­νων” τῆς Ἑλληνικῆς Μακεδονίας (πού ἀποκαλοῦσε “Μακε­δονία τοῦ Αἰγαίου”). 

καταγγελία τς συμφωνίας με­θο­­ριακς πικοινωνίας

Στίς 17 Σεπτεμβρίου 1959 ἡ τότε Κυβέρνησις Κ. Καραμανλή ἐπι­κύρωσε τήν Συμφωνία Μεθοριακς πικοινωνίας. 

Μέ βάσι αὐτήν, καθορίσθηκε ζώνη βάθους 10 περίπου χιλιο­μέτρων ἑκατέρωθεν τῶν συνόρων, συμπεριλαμβανομένων τῶν πό­­­­­λεων Φλωρίνης καί Μοναστηρῖου, στήν ὁποία ἐπιτρεπόταν ἡ ἐλεύ­­θερη κυκλοφορία τῶν κατοίκων.

Ἡ συμφωνία προκάλεσε ἔντονες ἀντι­δράσεις. Σύσσωμη ἡ ἀντι­­πολίτευσις, ὁ Στρατός, ἡ ΚΥΠ καί οἱ τοπικοί φορεῖς τῆς Δυτι­κῆς Μακεδονίας διεφώνησαν καί τήν χα­ρα­κτήρισαν θνικς πι­κί­νδυνη. Καί ἀπεδείχθη ὅτι εἶχαν δίκαιο:

Πρόσφυγες “σλαυομακεδόνες”, κυρίως μέλη το Δ.Σ.E. κα­τέ­κλυ­σαν τήν Δυτική Μακεδονία μέ πλαστά διαβατήρια. Ἀσκού­­­σαν συστηματικά νθελληνική προπαγάνδα καί συγκέ­ν­τρω­ναν ὑλικό γιά τήν περίοδο 1946 - 49 γιά νά συγγρά­ψουν… «στο­­­ρία το Μα­κεδονικο Λαο».

Στίς 22 πριλίου 1967 τό ΓΕΣ μέ ρητή διαταγή (Τηλεγράφημα 2ου ΕΓ/ΓΕΣ πρός Α’ καί Β’ Σώματα Στρατοῦ, 22-4-1967, 1600 (ΙΑΥΕ, ΑΥ 424/1967-1968) νέστειλε τήν φαρμογή τς συμφωνίας με­θο­­ριακς πικοινωνίας το 1959. Καί στίς 13 Μαΐου 1967 ἀκο­λούθησε ἡ πλήρης καταγγελία της, μέ ρηματική διακοίνωσι τοῦ Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν πρός τίς γιουγκοσλαυϊκές ἀρχές σέ Ἀθή­να καί Βελιγράδι.

Οἱ βασικοί λόγοι γιά τήν καταγγελία ἦταν ἡ διενέργεια νθελ­­ληνικής προπαγάνδας κυρίως σον φορ τό “μακεδο­νικό”, οἱ πληροφορίες γιά διενέργεια κατασκοπείας ἀπό Γιου­γκο­σλαύους καί ἡ παρουσία κομμουνιστῶν πού εἴ­χαν κατα­φύ­γει στήν γιουγκοσλαυϊκή μεθοριακή ζώνη μετά τήν ἥττα τούς τό 1949. Σέ συνάντηση τοῦ πρέσβεως Φαίδωνος Ἀννίνου - Καβα­λιε­­ρά­του πρός τόν Ἐπιτετραμμένο Anschutz, ὁ πρῶτος ἐξήγησε:

«(Ἡ συμφωνία) ἐδημιούργει ἰδιαιτέρως ἐπικίνδυνον καθεστώς καί αἴσθημα εἰς τόν πληθυσμόν, γεωγραφικῆς ἑνότητος χώρου ἐκα­τέ­­­ρω­θεν τῶν συνόρων, ὅπερ ὠδήγει μοιραίως εἰς αἴσθημα οἰκονο­μι­κής καί πολιτικῆς ἀκόμη ἑνότητος μέ προφανεῖς κινδύνους…».

Ὁ ἴδιος πρέσβυς ἐξήγησε στόν Μόνιμο Ἀντιπρόσωπο τοῦ ΝΑΤΟ ὅτι 12.000 κγυμνασμένοι κομμουνιστές, πρώην συμμο­ρί­τες το Δ.Σ.Ε., μποροσαν νά εσέρχονται στήν λλάδα γιά δυ­ναμική δράσι, μέ γιουγκοσλαυϊκά διαβατήρια καί σλαυϊκά νόματα![3]

Ἡ Ἑλληνική Κυβέρνησις συνέχισε, λαμβάνοντας σειρά μέ­τρων γιά τήν τόνωσι το θνικο ασθήματος στίς ἀκριτικές πε­ριο­­­χές μέ διορισμούς δραστηρίων Νομαρχν, ερεν καί δα­σκά­­­­λων καί θνικές κδηλώσεις, παρελάσεις κ.λπ.

Ἡ ψυχρότητα φυσικά συνεχίσθηκε μέ τήν εἴσοδο στό 1968.

Ὁ Τίτο

 “Η Μακεδονία εναι λληνι­κή. Ο λλοι εναι πλς κατακτηταί”

Ἡ Γιουγκοσλαυία μέ συνεχῆ ἀρθρογραφία καί διαβήματα ἰσχυ­­ριζόταν ὅτι καταπιεζόταν ἀπό τήν Ἑλλάδα ἡ δῆθεν “σλαυο­μα­­­κεδονική μειονότητα”.

Μάλιστα τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1968 οἱ Γιουγκοσλαῦοι δημιούργη­σαν ζήτημα περί δῆθεν ἀπαγορεύσεως τῆς “σλαυομακεδονικῆς” γλώσσας στήν Ἑλλάδα. Ζήτημα πού ἔθεσε ὁ γιουγκοσλαῦος ὑφυ­πουργός Ἐξωτερικῶν Uvalic στόν πρέσβυ Τετενέ στίς 27-4-1968, ἀλλά ὁ τελευταῖος του ἔδωσε πληρωμένη τήν ἀπάντησι:

«Μακεδονική μειονότης ες τήν λλάδα δέν πάρχει. πι­πλέ­ον, οδέποτε σκέφθημεν νά παγορεύσωμεν ες λληνας πη­­κό­ους χρσιν γλώσσης διώματος τινός. χι μως καί νά τούς ξα­ναγκάσωμεν νά τά μιλον! ξ’ λλου, ο λληνες τς Βορείου λ­λάδος προτιμον νά μιλον τά λληνικά γιά νά παύ­σουν νά τούς κμεταλλεύονται ο γείτονες».[4]

Ὁ Γιουγκοσλαῦος ὑφυπουργός, ἐπανέφερε τό ζήτημα στίς 19-7-1968. Ἡ ἀπάντηση τοῦ Ὑπουργοῦ Ἐξωτερικῶν της Ἑλλάδος Παν. Πι­πινέλη ἦταν σαφής καί διατυπώθηκε μέ τηλεγράφημα πρός τόν πρέ­σβυ τῆς Ἑλλάδος στό Βελιγράδι Τετενέ, στίς 22-7-1968:

«…πιμένοντες (ο Γιουγκοσλαοι) πί πάρξεως “μειονότη­τος” καί πί δθεν κακομεταχειρίσεως… ρνηθετε πάσαν συζή­τη­­­­­σιν, τονίζοντες νυπαρξίαν τοιούτου ζητήματος».[5]

Ἀπάντησι ὅμως ἔδωσε καί ὁ Ἀ’ Ἀντιπρόεδρος τῆς Κυβερνή­σεως Στυλιανός Παττακός. Ὁμιλώντας στό Παμμακεδο­νικό Συνέ­δριο πού ἔλαβε χώρα στήν Θεσσαλονίκη τόν Αὔγουστο τοῦ 1968, δή­­λωσε:

«…Τό δαφος τς Μακεδονίας, λόκληρη γεωγραφική κ­τα­­­­­­­­­­σις τς Μακεδονίας, πρξεν, εναι καί θά παραμείνη λληνι­κή. λοι ο λλοι εναι πλς κατακτηταί τς μακεδονικς γς καί δυνάσται της».

Μετά τήν εἰσβολή τῶν Σοβιετικῶν στήν Τσεχοσλοβακία ὅμως, πού ἔγινε στίς 21 Αὐγούστου 1968 ἡ στάσις τήν Γιουγκοσλαυίας ἔδει­ξε νά ἀλλάζει καί νά ἐπιδιώκει μία προσέγγισι μέ τήν Ἑλλάδα.

Ἤδη στήν συνάντηση μεταξύ τοῦ πρέσβεως Τετενέ καί τοῦ ὑφυ­πουργοῦ Pavicevic, πού ἔγινε στίς 18-10-1968, ὁ τελευταῖος ἀνα­­­­­­κοίνωσε ὅτι ἡ Γιουγκοσλαυία ἐπιδιώκει ὁμαλοποίηση τῶν σχέ­σε­ων μέ τήν Ἀθήνα.[6]   

Τόν Δεκέμβριο τοῦ 1968 λοιπόν, γίνονται τά πρῶτα βήματα. Συ­νέ­ρχεται ἀρχικά μία Μεικτή πιτροπή δροοικονομίας στήν ὁποία ἡ Ἑλλάδα πρότεινε τήν καθολική ξιοποίησι τς λεκάνης το ξιο μέ διεθνῆ χρηματοδότησι ἀπό τόν ΟΗΕ. Ὑπογράφεται ἐπίσης Ἐμπορικό Πρωτόκολλο καί Κτηνιατρική Σύμβασις.

Τό ἴδιο ὅμως μήνα, οἱ ἑλληνικές ἀρχές συνέλαβαν π’ ατό­φορω τόν Βοηθό Στρατιωτικο κολούθου τς Γιουγκο­σλαυϊ­κς Πρεσβείας, νά παραλαμβάνει πόρρητα στρατιωτικά γ­γρα­­φα τς λλάδος πό λληνα διπλό πράκτορα![7]

“Η λλάς δέν πιτρέπει…”

Στά μέσα Ἰανουαρίου 1969, προκλητικό ἄρθρο δημοσιεύθηκε στίς ἐφημερίδες Vjesnic u Srijedu καί Nova Makedonija, τό ὁποῖο κατήγγειλε ὅτι δῆθεν ἡ Ἑλλάς καταπίεζε τήν… ”μακεδονική μειο­νότητα”, τιμωροῦσε ὅσους μιλοῦν τήν “μακεδονική” γλῶσσα καί ἐκτόπιζε σέ νησιά τούς ἐθνοτικά “μακεδόνες”.

Τόν Μάρτιο τοῦ 1969 οἱ Γιουγκοσλαῦοι συνεχίζουν νά προ­κα­λοῦν. Ὁ “σλαυομακεδόνας” Ἀντιπρόεδρος τῆς Βου­­­λῆς τῆς Γιου­γκο­σλαυίας G. Vlahov, ἀναφέρθηκε σέ δῆθεν «ἀ­πο­­εθνικοποίησι τῶν Μακεδόνων τοῦ Αἰγαίου», τούς ὁποίους μά­λι­στα ὑπολόγιζε σέ… 500.000!...

Ἡ Ἑλλάς ἀντέδρασε ἄμεσα μέ κῦμα διαβημάτων (ΙΑΥΕ, ΑΥ 40-35/1969). Καί ἀπαγόρευσε ὁποιαδήποτε συμμετοχή πού εἶχαν ζη­­τήσει οἱ Γιου­γκο­σλαῦοι σέ ἔργα στήν Μονή Χιλανδαρίου στό Ἅγιο Ὄρος.[8]

Στίς 26 Νοεμβρίου 1969 ὁ γιουγκοσλαῦος βουλευτής Naum Pejov, ὁ ὁποῖος ἦταν καί μέλος τοῦ Δ.Σ.Ε. κατά τόν συμμορι­τοπό­λε­μο 1946 – 49, ἐκφώνησε λόγο στήν Βουλή τῆς Γιουγκοσλαυίας, ἰσχυ­ριζόμενος ὅτι «ἡ ὑπό τῶν Ἑλλήνων μεταχείρισις τῶν Μακε­δό­νων τῶν ζώντων στήν Μακεδονία του Αἰγαίου εἶναι ἀφόρητη ἀπό διε­­θνούς ἀπόψεως…».

Ἡ ἑλληνική ἀντίδρασις στίς δηλώσεις τοῦ «ἀρχισυμμορίτη» -ὅπως τόν ἀποκάλεσε ἡ ἑλληνική Κυβέρνησις- ἦταν κεραυνοβόλα. Ὁ Ὑπουργός Ἐξωτερικῶν Παν. Πιπινέλης ἔδωσε προσωπικές ὀδη­γίες στόν Ἕλληνα ἐπιτετραμμένο νά προβῆ σέ ὀξύτατο διάβημα πού νά τονίζει ὅτι « νάμειξις πό μορφήν νδιαφέ­ρο­ντος γιά “μειο­νότητας” ποτελε κεκαλυμμένην δαφικήν διεκδί­κη­σιν». Καί τι « λλάς δέν πιτρέπει ες ξένην κυβέρνησιν νά ποφαίνεται πί τς θνικς συνειδήσεως τν κατοίκων της».

Στό διάβημα συνεχιζόταν:

« λλάς, οδέποτε θέλει ναγνωρίση ντός συνόρων της πα­­­ρξιν μειονότητος τις ν τοίς πράγμασι δέν πάρχει. οσια­στική νάπτυξις τν λληνογιουγκοσλαυϊκν σχέσεων ποκλείε­ται φ’ σον κλῖμα δηλητηριάζεται πό παραδέκτους γιουγκο­σλαυϊκς θέσεις».

 “Διά τήν λλάδα “μακεδονικόν ζήτημα” δέν πάρχει”

Μέ τήν εἴσοδο στό 1970 γίνεται ἕνα θετικό βῆμα μέ τήν πα­νάληψι τν πιμελητηριακν σχέσεων, πού εἶχαν διακοπεῖ ἀπό τήν 21η Ἀπριλίου 1967 καί ἔπειτα.

Τόν πρίλιο το 1970 κυκλοφόρησε στήν Ἑλλάδα μερίμνη τῆς Κυβερνήσεως, τό μνημειῶδες ἔργο τοῦ Θεοφυλάκτου Παπακω­ν­στα­­­ντίνου «Πολιτική γωγή». Ἐπρόκειτο γιά ἔργο πού γράφτηκε κυριολεκτικά κατά πα­ραγ­γελία τοῦ Πρωθυπουργοῦ Γεωργίου Παπαδοπούλου. Σέ κεφάλαιο μέ τόν τίτλο « “μακεδονικός” μῦθος» ἔγραφε, με­ταξύ ἄλλων:

«Διά τήν λλάδα “μακεδονικόν ζήτημα” δέν πάρχει. Γιου­γκοσλαυία μως, παρά τήν πό το 1950 ποκατάστασιν τν με­τά τς λλάδος σχέσεων, νακινε πό καιρο ες καιρόν τόν προ­σφιλή τς μύθον, προσπαθοσαν νά διατηρήση τοτον ν ζω, ε­τε διά δηλώσεων πισήμων κπροσώπων της, ετε δι’ ρθρο­γρα­φίας το διευθυνομένου τύπου τν Σκοπων, ετε διά διαφόρων “διπλωματικών”, χονδροειδος μορφς, μεθόδων. στάσις ατη, πιβάλλει ες τό λληνικόν θνος συνεχ παγρύπνησιν».

Ἡ κυκλοφορία τοῦ βιβλίου προκάλεσε ἔντονη γιουγκοσλαυϊκή ἀντίδραση. Ὁ τύπος τούς ὑπογράμμιζε τόν ἐπίσημο χαρακτήρα του καί τό ὅτι ἦταν ἔργο πού εἶχε συσταθῆ ἐπισήμως ἀπό τόν ἴδιο τόν Πρωθυπουργό τῆς Ἑλλάδος. Καί ἡ Κυβέρνησίς τους προέβη σέ διάβημα.

Παράλληλα, λλάς πέστειλε πίσω σες πιστολές τῆς Μει­­­­κτῆς Μεθοριακῆς Ἐπιτροπῆς χρησιμοποιοσαν τήν ψευτο­μα­­­­­­­­κε­δονική γλῶσσα.

Ἡ Γιουγκοσλαυία ἀπό τήν ἄλλη, ἀνακοίνωσε ὅτι θά γυρίσει ται­­­­νία μέ θέμα τίς… διώξεις τῶν “Αἰγαιατῶν Μακεδόνων”… Ἡ ται­­νία θά εἶχε τόν τίτλο «Μαῦρος Σπόρος» καί οἱ Γιουγκοσλαῦοι εἴ­χαν ἀνακοινώσει τήν συμμετοχή σέ αὐτήν τῶν Ἑλλήνων “δη­μοκρατών” Μίκη Θεοδωράκη, Μελίνας Μερκούρη καί Κώστα Γα­βρά! Δηλαδή οἱ παραπάνω ἐπιθυμοῦσαν νά συμμετάσχουν σέ ἀνθελληνική ταινία, μόνο καί μόνο γιά νά κάνουν “ἀντίσταση” στό ἑλληνικό καθεστώς…

Ἡ ΚΥΠ μέ ἔγγραφό της πρός τό Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν μέ ἡμε­ρομηνία 22 Σεπτεμβρίου 1970 συνέστησε νά ἀσκηθῆ ἐντονο­τά­τη πίεσις τῆς Ἑλλάδος ὥστε νά ματαιωθῆ τό γύρισμα τῆς ταινίας, ἀλλά καί πίεσις μέσω τῆς κοινῆς γνώμης πρός τούς Ἕλληνες πού ἤθελαν νά συμμετάσχουν.[9] Ἀκολούθησε ἀνακοίνω­σις τῆς Γενι­κῆς Διευθύνσεως Τύπου καί μαχητική ἀρθρογραφία, μέ ἀπο­τέλε­σμα ἡ ταινία νά ἀναβληθῆ…

Ἀκολούθησαν ὅμως ἄλλες προκλητικές ἐνέργειες, ὅπως ἡ ἐπί­σκεψις τοῦ Μίκη Θεοδωράκη στόν Τίτο τό καλοκαίρι καί ἡ ἔντασις τῶν ἐκπομπῶν τοῦ Ρ/Σ Σκοπῖων στά ἑλληνικά ἀπό τόν Δεκέμβριο.

Ἡ Ἑλλάς στίς 22 Μαρτίου 1971 προέβη σέ αὐστηρό διάβημα ὑπό τίς προσωπικές ὁδηγίες τοῦ Ὑφυπουργοῦ Ἐξωτερικῶν Χρή­στου Ξανθόπουλου - Παλαμᾶ πρός τόν πρέσβυ Τετενέ.[10]

 “Ἀπόλυτος θνική μοιογένεια καί τό θνικό ασθημα το λληνικο πληθυσμοῦ”

Σέ οἰκονομικό ἐπίπεδο οἱ ἑλληνογιουγκοσλαυικές σχέσεις εἴ­χαν μία πρόο­δο. Τόν Ἰούνιο τοῦ 1969 ἡ Μεικτή Ἐπιτροπή Ὑδρο­οι­κο­νομίας κατέ­ληξε στήν συμφωνία γιά ἐκπόνησι μελέτης γιά τήν ξιοποίησι το ξιο, ἡ ὁποία καί τελικά ὑπεγράφη στίς 12 Ἰου­νίου τοῦ 1970.

Ἐντός τοῦ ἔτους 1969 οἱ ἐξαγωγές μέ τήν Γιουγκοσλαυία ση­μείωσαν αὔξησι κατά 71%. Τόν Νοέμβριο τοῦ 1969 συνῆλθε Μει­κτή πιτροπή δικν Με­ταφορν ἡ ὁποία ξανασυναντή­θηκε τόν Δεκέμβριο τοῦ 1970. Τόν Δεκέμβριο τοῦ 1969 συνῆλθε Μεικτή πιτροπή Τουρι­σμού, μέ ἀποτέλεσμα ἀπό τόν Αὔγουστο τοῦ 1970 νά ἁπλου­στευ­θῆ ἡ δια­δικασία χορηγήσεως θεωρήσεων καί νά αὐξηθῆ τό ρεῦμα Γιου­γκοσλαύων τουριστῶν στήν Ἑλλάδα.

Στίς 16 ουνίου 1971 ὁ Γιουγκοσλαῦος Ὑπουργός Ἐξωτερικῶν Tepavac διῆλθε ἀπό τήν Ἀθήνα καθώς ἐπέστρεφε ἀπό ταξείδι στήν Κίνα. Καί ἐκεῖ συναντήθηκε μέ τόν Ἕλληνα Ὑφυπουργό Ἐξω­τερικῶν Χρῆστο Ξανθόπουλο - Παλαμά.

Ὁ Tepavac ζήτησε τότε γιά πρώτη φορᾶ τό “μακεδονικό” νά μπεῖ “στό ψυγεῖο” καί νά ἐκτοπισθῆ στήν ἀτζέντα τους, ἀπό τήν δεύτερη ἤ τρίτη σειρά, «στήν 5, 7η ἤ καί 10η». Στό σημείωμά του πρός τόν Πρωθυπουργό τῆς ἰδῖας ἡμέρας, ὁ Παλαμᾶς ἐκτίμησε ὅτι ἡ στροφή τοῦ Βελιγραδίου εἶναι πολύ σο­βαρῆ καί δείχνει αἴσθημα ἀνασφαλείας.[11]

Στίς 8 Σεπτεμβρίου 1971 ὁ Ὑφυπουργός Ἐξωτερικῶν της Ἐλ­λά­δος Χρῆστος Ξανθόπουλος - Παλαμᾶς μετέβη -κατόπιν προ­σ­κλή­­σεως- στό Βελιγράδι. Δέν συναντήθηκε μέ τόν Τίτο, ἀλλά μέ τόν Πρωθυπουργό Bijedic καί τόν Ὑπουργό Tepavac.

Τό κλῖμα ἦταν ἰδιαίτερα θετικό, σέ σχέσι μέ ὅσα εἶχαν προη­γηθεῖ. Σέ ἐπίπεδο διμερῶν σχέσεων, συζητήθηκαν θέματα ὅπως ἡ ἀξιοποίησις τοῦ Ἀξιοῦ, ὁ τουρισμός, οἱ ἀπαιτήσεις τῆς Ἑλλάδος γιά ἀποζημιώσεις ἀπό ἐθνικοποιήσεις, ἡ πιθανή κατασκευή ἑνός πετρελαιαγωγοῦ Θεσσαλονίκης - Σκοπίων, καθώς καί ἡ πιθανό­τη­­­τα ἐπαναδραστηριοποιήσεως τῆς Μεικτῆς Δϊυπουργικῆς Ἐπι­τρο­­­πῆς πού εἶχε ἱδρυθεῖ τό 1965.

Ὁ Tepavac δέν παρέλειψε φυσικά, νά κάνει λόγο καί στό “μα­κεδονικό”, ἀλλά μέ πολύ προσοχή. Ἰσχυρίσθηκε ὅτι ἡ Ἑλλάς πρέ­πει νά ἀναγνωρίση «τό γεγονός τῆς ὑπάρξεως τῆς ἐθνικῆς ὀντό­τη­τος τῆς Μακεδονίας». Ἀλλά συμπλήρωσε ὅτι πρόκειται γιά ζήτημα πού μπορεῖ νά τεθῆ «σέ δεύτερη καί τρίτη μοίρα».

Ὁ Παλαμᾶς τοῦ ἀπάντησε μέ δυναμισμό:

«- πάρχει πόλυτος θνική μοιογένεια το λληνικο πλη­θυ­­σμο. Δέν γνωρίζομεν ἐάν μακεδονικόν θέμα ὑπάρχη ἐκτός τῆς Ἐλ­λάδος. ν λλάδι μως εναι νύπαρκτον.

- Οδεμία μειονότης φίσταται ντός τς λλάδος πλήν τς μουσουλμανικς. Γλωσσικά ἰδιώματα ὑπάρχουν καί εἰς τήν Ἑλλά­δα, ἀλλά οὐδόλως συνιστοῦν μειονότητας.

- σεβασμός τς ρχς τς μή πεμβάσεως ες τά σωτερικά το κάθε Κράτους, δέν συμβιβάζεται μέ μφισβητήσεις το θνι­κο ασθήματος μέρους το λληνικο πληθυσμο».[12]

Τό κάπως βελτιωμένο κλῖμα -μετά τήν ὑποχώρησι τῆς Γιου­γκο­­σλαυίας στό θέμα τοῦ “μακεδονικοῦ”- συνεχίζεται ὅταν στίς 6 κτωβρίου 1971 ὁ Πρωθυπουργός Γεώργιος Παπαδόπουλος συ­να­­ντά­ται μέ τό πρέσβυ τῆς Γιουγκοσλαυίας.

 “ΟΧΙ” στά Σκόπια

Τήν ἄνοιξη τοῦ 1971 τό Οἰκονομικό Ἐπιμελη­τη­ριο τῶν Σκο­πίων προσκάλεσε τόν πρόεδρο τοῦ Ἐμπορικοῦ καί Βιο­μηχανικού Ἐπιμελητηρίου Θεσσαλονίκης Διαμαντῆ. Καί ἡ Κυ­βέ­ρνη­σις ἔδωσε ὁδηγίες στήν Περιφέρεια Κεντρικῆς καί Δυτι­κής Μα­κεδονίας νά τόν ἀποτρέψη, διότι ἡ πρόσκλησις ἔγινε στήν ψευ­το­μα­κεδονική γλῶσσα. Ἔτσι πρόσκλησις πεστράφη ς «κα­τά­ληπτος».

Ἐπίσης, ἀπό τά μέσα τοῦ 1971 ἤδη, παρατηρήθηκε μία τάσις κάποιων ἐπιχειρηματιῶν τῆς Θεσσαλονίκης νά συνεργασθοῦν μέ ξενοδόχους καί τουριστικούς πράκτορες τῶν Σκοπῖων! Ἡ Ἑλληνι­κή Κυβέρνησις ἀμέσως ἔδρασε:

Τόν Ἰούλιο τοῦ 1971 τό Ὑπουργεῖο Ἐσωτερικῶν ἔδωσε ὁδηγίες πρός τό Ὑπουργεῖο Βορείου Ἑλλάδος γιά τήν ἀποτροπή τέτοιου ἐνδε­χομένου.[13] Ἀπό ἔγγραφο τῆς Χωροφυλακῆς Θεσσαλονίκης μα­θαί­νουμε τό ἀποτέλεσμα:

«Ἡ Ὑπηρεσία… ἐκάλεσε τούς (ὀνόματα ἐπιχειρηματιῶν) καί διά καταλλήλου χειρισμοῦ τῆς ὅλης ὑποθέσεως πέσπασεν τήν βία­στον συγκατάθεσιν τν πρός ματαίωσιν τν σχεδίων…».[14]

Παράλληλα, λλάς ρνήθηκε ποιαδήποτε μορφή μο­ρφω­­­τικής συνεργασίας μέ τήν Γιουγκοσλαυία, φ’ σον θά σχε­τιζόταν μέ τά Σκόπια δρύματά τους, τήν ψευτο­μακε­δο­νι­κή γλῶσσα: Ἦταν ὁ λόγος πού εἶχε ἀποτύχει ἡ Μεικτή Μορφω­τι­κή Ἐπιτροπή τόν Μάιο τοῦ 1969.

Ἡ Ἑλλάς πρότεινε ἀντισχέδιο, χωρίς νά περιλαμβάνονται τά Σκόπια τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1970.[15] Οἱ Γιουγκοσλαυία πρότεινε ἄλλο τόν Μάιο τοῦ 1971, μέ μειωμένη συνεργασία μέ τά Σκόπια. Ὅμως ἡ ἑλληνική θέσις παρέμεινε, ὅτι ἡ μή συμμετοχή τῶν Σκοπῖων «δέν δύναται ν’ ποτελέση ντικείμενον διαπραγματεύσεων».[16]

Στήν συνάντησι Γ. Παπαδοπούλου μέ τόν Γιουγκοσλαῦο πρέ­σβυ στίς 6 Ὀκτωβρίου, ὁ Πρωθυπουργός τῆς Ἑλλάδος ξεκα­θάρισε ὅτι μορφωτική συνεργασία μέ μορφή τριμερος συνεργασίας θηνν - Σκοπίων - Βελιγραδίου ποκλείεται πολύτως.[17]

Ἐν τέλει ἡ Ἑλλάς διαβίβασε τόν Νοέμβριο τοῦ 1971 ἀκόμη ἕνα ἀντισχέδιο, ἀλλά μόνον τυπικά.

Στήν ἐτήσια Ἔκθεσι τῆς Ἀ’ Πολιτικῆς Διευθύνσεως τοῦ Ὑπου­ργείου Ἐξωτερικῶν γιά τό ἔτος 1971, πού συνετάγη στίς 11-1-1972, ἀναφερόταν:

«Ἡ Γιουγκοσλαυία ἐφάνη ἡ πλέον δύσκολος περίπτωσις (τῶν χωρῶν τοῦ Ἀνατολικοῦ μπλόκ). Ἐπεθύμει νά ἐξαγοράση ἴσως τήν ἐλλη­­νικήν ἀνοχήν εἰς τήν προβολήν τῶν Σκοπίων… μετέρα σταθερά στάσις ναντι τς πολιτικς τν Σκοπων λλά, κυρίως, πίσκεψις το κ. Παλαμᾶ ες Σόφιαν, πεισαν τούς Γιουγκο­σλαύους τι μόνον κενοι χαναν πό τήν στάσιν των…».[18]

 “Είστε μία τεχνητή θνότης…”

Μέ τήν εἴσοδο στό 1972, συνῆλθε στό Βελιγράδι ἡ σύνοδος τῆς  Δϊυ­πουργικῆς Ἐπιτροπῆς καί ἀποφα­σί­σθη­­κε ἡ ἵδρυσις δυό Ὑπο­επι­τροπῶν Βιομηχανίας καί Ἀγροτικῆς Συνεργασίας. Ὅμως λλάς ρνήθηκε ρητά πρότασι γιά σύναψι μεθοριακο μπορίου κα­θς καί τήν προώθησι τς δέας πετρελαιαγωγο Θεσσαλονί­κης Σκοπων, γιά εὐνόητους λόγους.[19]

Ἀπό τόν Φεβρουάριο μέχρι τό τέλος τοῦ 1972 συνῆλθαν ἀρκε­τές Μεικτές Ἐπιτροπές γιά τήν πρόοδο τῆς οἰκονομικῆς συνε­ργα­σίας, ὅπως γιά τίς Ὁδικές Μεταφορές, τόν Ἀξιό, τήν Ἁλιεία, τήν Γεωργία, τόν Τουρισμό. Οἱ σχέσεις δέν εἶχαν πολιτικές προεκτά­σεις καί ο σκοπιανές προκλήσεις εχαν κμηδενισθε. Στίς 16 Φεβρουαρίου 1973 ὑπεγράφη καί τό νέο ἐμπορικό πρωτόκολλο μεταξύ τῶν δυό χωρῶν.

Ἀπό τόν Ἰούλιο τοῦ 1972 οἱ Γιουγκοσλαῦοι εἶχαν ζητήσει μέ ρη­ματική διακοίνωσι, τά πρακτικά της μεθοριακῆς ἐπιτροπῆς νά συντάσσονται στά ἑλληνικά καί… “μακεδονικά”. Ὅπως εἶναι εὐ­νόητο στίς 27 Φεβρουαρίου 1973 ἦλθε ἡ πόλυτη ρνησις τς λλάδος.[20]

Στίς 22 Φεβρουαρίου 1973 ὁ Ὑπουργός Ἐξωτερικῶν της Ἑλλά­δος Φαίδων Ἄννινος - Καβαλιεράτος ἔδωσε μία Συνέντευξι Τύπου στήν ὁποία μίλησε καί γιά τήν πρόοδο καί θετικές σχέσεις πού εἴ­χε ἀναπτύξει ἡ Ἑλλάς μέ τίς βαλκανικές χῶρες.

Κατά τήν Συνέντευξι ἐκείνη ὁ Ἕλληνας Ὑπουργός ἑξαίρεσε τήν Γιουγκοσλαυϊα, μέ τήν ὁποία δέν ἀναπτύχθηκαν οἱ σχέσεις σέ ρυ­θμούς ἐπιθυμητούς λόγω «ὁρισμένων τεχνητῶν ἐμποδίων πα­ρεμ­βαλλομένων ὑπό τῆς ἄλλης πλευρᾶς καί ἐξ αἰτίας τῆς στάσεως ὠρισμένων ἐπαρχιακῶν στοιχείων (σ.σ. Σκόπια)».

Στό σημεῖο αὐτό ὁ ἀνταποκριτής τῆς σκοπιανῆς «Nova Make­donija» ρώτησε τόν Ὑπουργό τί ἐννοεῖ. Καί πῆρε πληρωμένη τήν ἀπά­ντησι ἀπό τόν Καβαλιεράτο:

«Τό ἐπαρχιακόν στοιχεῖον τό ὁποῖον ἐννοοῦσα ἐγώ, εἶναι ὅτι δη­μιουργεται ν Γιουγκοσλαυί μία τεχνητή θνότης, περί τς ποί­ας π.χ. πρό 50 τν οδείς γένετο λόγος… Ἡ δυσκολία μπορεῖ νά ἐξαλειφθῆ εὐχερῶς, άν γιουγκοσλαυϊκή κυβέρνησις παύση νά να­μειγνύη ατό τό τεχνητόν θέμα ες τς σχέσεις μεταξύ τν δύο χωρν».

Ἡ Ἑλληνική Κυβέρνησις προχώρησε ὅσο καμμία ἄλλη Ἐλλη­νική Κυβέρνησις δέν εἶχε τολμήσει: ποκήρυξε τό μόσπο­νδο γιου­­­γκο­­σλαυ­ϊκό κρατίδιο τν Σκοπων (“Σο­βιετικῆ Δημο­κρα­τία τῆς Μακε­δο­νίας”, τήν ὀνόμαζαν οἱ Γιουγκο­σλαύ­­οι) ς να νύ­πα­ρκτο «τε­χνη­τό θνος»!

Φυσικά οἱ Γιουγκοσλαῦοι ἀντέδρασαν καί ὁ ὑπουργός Ἐξωτε­ρικῶν τούς Minic ἐπέδωσε διαμαρτυρία στόν Ἕλληνα πρέσβυ στό Βε­λιγράδι. Ἡ δέ 3η σύνοδος τῆς Δϊυπουργικῆς Ἐπιτροπῆς πού ἔγινε στήν Ἀθήνα, διεξήχθη μέσα σέ βαρύ κλῖμα.

Ἀλλά ἔκτοτε καί ὅσο ὁ Γεώργιος Παπαδόπουλος παρέμεινε στήν ἐξουσία, ἡ Γιουγκοσλαυία δέν ἀνακίνησε ξανά τό θέμα. Ἀντι­­­­θέ­­τως τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1973 ὑπεγράφη καί Σύμβασις με­ταξύ τῆς ΔΕΗ καί γιουγκοσλαυϊκού ὀργανισμοῦ γιά τήν σύνδεσι γραμ­μῆς ὑπερυψηλῆς τάσεως 400KW μεταξύ τῶν δύο χωρῶν.

 Πρόγραμμα γιά τήν μυνα τς Μακεδονίας 1967 - 1973

Ὁ Νικόλαος Γκαντώνας διετέλεσε Γ.Γ. τοῦ Ὑπουργείου Βο­ρείου Ἑλλάδος (1967 - 1971) καί Περιφερειακός Διοι­κητής Κεντρι­κής καί Δυτικῆς Μακεδονίας. Στά ἀπομνημονεύ­ματά του ἔγραψε:

«Οδέποτε πό τς πελευθερώσεως τς Μακεδονίας καί Θρά­κης εχεν λλοτε δοθ τόση μφασις ες τήν μυναν το χώ­ρου κατά τν δυό ατν πειλν. Ο Γ. Παπαδόπουλος κατέχων καλς τά δυό θέματα δωσε μεγάλην σημασίαν καί νήργει βάσει νός προγράμματος κάτ΄ξοχήν θνικο…».[21]

Ὁ Νικόλαος Γκαντώνας μέ τόν Γ. Παπαδόπουλο

Πράγματι, ἡ Κυβέρνησις Γ. Παπαδοπούλου δημιούργησε ἕνα “Ε­δι­κό Πρόγραμμα Παραμεθορίων Περιοχῶν”, τοῦ ὁποίου στόχος ἦταν ἡ δυναμική προώθησις τῆς ταχύτερης δυνα­τῆς ἀνα­πτύξεως, ὡς μέσον πρόσθετης θωρακίσεως εὐπα­θῶν μεθορια­κῶν περιο­χῶν. Τό Πρόγραμμα προέβλεπε:

  • Πυκνό ὁδικό δίκτυο, ἠλεκτροδότησι - ὑδροδότησι, ἵδρυσι βιο­μηχανικῶν μονάδων καί ἐγγειοβελτιωτικῶν ἔργων, ραδιοφωνι­κή ἤ τηλεοπτική κάλυψι[22], ἀνέγερσι νέων δημαρχιακῶν ἤ νομα­ρχια­­κῶν κτιρίων, ναῶν, σχολείων, πλατείας, ἡρώων, ἀγροτικῶν ἰα­­τρεί­ων στά χωριά κ.λπ.
  • Οἱ Νομοί Σερρν, Κιλκίς, Πέλλης καί Φλωρίνης πήχθη­σαν στήν Μείζονα Περιοχή Δ στήν ὁποία θεσπίσθηκαν δρα­­­στικά φορολογικά καί πιστωτικά κίνητρα γιά ταχύρρυθμη ἀνά­­­πτυξι.
  • Χρηματοδοτήθηκαν καί ἀνε­γέρθηκαν ἤ ἐπισκευάσθηκαν 334 ναοί τν παραμεθορίων πε­ριο­χν καί στόν Νομό Φλω­­­ρί­νης ἀντικαταστάθηκαν τά κατάλοιπα σλαυϊ­­κῶν ἐκκλη­σιῶν, ἀπό τήν ἐποχή τῆς τουρκοκρατίας.
  • Προβλέφθηκε μέριμνα ἀναπτύξεως νηπιοτροφείων καί 5ετές πρόγραμμα ξαλείψεως τς διγλωσσίας τν λλήνων σλαυ­ο­φώ­νων.
  • Ἐλήφθη μέριμνα γιά μετονομασία τοπωνυμίων μέ σλαυι­κή  βουλγαρική τουρκική προ­έ­λευ­ση (Β.Δ. 317/1968 κ.ἄ.)
  • Χρηματοδοτήθηκαν θνικές ργανώσεις τς Μακεδονίας καί ἱδρύθηκε πλῆθος εὐαγῶν ἱδρυμάτων.
  • Εἰδικό βάρος δόθηκε στίς ρχαιολογικές ρευνες γιά τήν Μα­κεδονία καί τήν λληνικότητά της.

Ὁ Ὑφυπουργός Προεδρίας τήν περίοδο 1970 - 1971, Δημήτριος Τσάκωνας, μέ ἁρμοδιότητα στά θέματα ἀποδήμου Ἑλληνισμοῦ, πολιτιστικῶν ὑποθέσεων καί ἀρχαιοτήτων, ἀναφέρει:

«Ὡς πρός τάς ἀρχαιότητας, ἡ προσοχή μου ἐστράφη εἰς τόν το­μέα τῶν ἀνασκαφῶν μέ πίκεντρον τάς ν Μακεδονί, νθα στιά­ζετο τό νδιαφέρον τς Κυβερνήσεως δι’ ενοήτους λόγους…».[23]

Ὁ διευθυντής τοῦ ἰδιαιτέ­ρου γραφείου τοῦ Υ.Β.Ε. Στέφανος Κάργας ἀναφέρει:

«Τό ΥΒΕ κίνησε τήν διαδικασία νασκαφν σέ ρχαιολο­γι­κούς χώρους τς Μακεδονίας. Οἱ καθηγητές Δ. Παντερμανλής καί ὁ ἀείμνηστος Μανώλης νδρόνικος, μετά ἀπό ἀκρόασή τους στό Γρα­φεῖο τοῦ Γέν. Γραμματέα τοῦ ΥΒΕ Νικ. Γκαντώνα, πραν τήν πρώ­­­τη χρηματοδότηση γιά ἔναρξη ἀνασκαφῶν στό Δίο το λύ­μπου καί στήν περιοχή τῆς Βεργίνας ἀντίστοιχα, μέ τά γνωστά λα­μπρά ἀποτελέσματα, ὕστερα ἀπό μερικά χρόνια…».[24]

Ἀξιόλογα εὑρήματα ὑπῆρξαν ἐπίσης στήν Πέλλα καί τήν Θεσ­σα­λονίκη.

  • Ἀνεγέρθηκε ὁ ἀνδριάντας τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου στήν παραλία Θεσσαλονίκης καί προκηρύχθηκε διαγωνισμός γιά τήν ἀνέ­γερσι ἀνδριάντων τῶν: Βασιλείου Βουλγαροκτόνου - ωνος Δραγούμη - Παύλου Μελ.[25]
  • χύρωσις Συνόρων: Τόν Ἰούνιο 1968, ἀποφασίσθηκε ἡ πλή­ρης ἀνακατασκευή καί ἐπέ­κτασις τῆς ὀχυρωματικῆς γραμμῆς Μα­κεδονίας - Θράκης μέ ἐθνικούς πόρους. Γιά αὐτόν τόν σκοπό, ἰδρύ­θηκε ἡ 100 Σ.ΔΙ. (Στρατιωτική Διοί­κησις) ἡ ὁποία ἀποτελέ­σθη­κε ἀπό τρες Δ.Ε.Ο. (Διευθύνσεις Ἔρ­γων Ὀχυρώ­σεως). Μέχρι τό 1973 ἡ ὀχυρωματική γραμμή ἐξοπλίστηκε μέ νέα ὀπλι­­­­κά συστήματα καί ἐπεκτάθηκε τόσο ἀνατολικά ὡς τόν Ἕβ­ρο, ὅσο καί δυτικά ς τό Κιρλί Δερβέν, καλύπτωντας τήν Φλώ­ρι­να.

Ὁ ἀνδριάντας τοῦ Μεγάλου Ἀλεξάνδρου στήν παραλία Θεσσαλονίκης

Συμπερασματικά:

Τό ἄνοιγμα πρός Ἀνατολᾶς τῆς περιόδου 1969 - 1973 εἶχε τήν μικρότερη ἀπόδοσι στίς σχέσεις μέ τήν Γιουγκοσλαυία. Καί τοῦτο ὀφειλόταν ἀποκλειστικά στήν ἐμμονή τῆς τελευταίας μέ τόν μύθο τοῦ “μακεδονικοῦ” πού εἶχε τεχνηέντως δημιουργήση.

Ἡ Ἑλλάς, καθ’ ὅλην τήν περίοδο 1967 - 1973 τήρησε μία θνικά νυποχώρητη πολιτική πέναντι στό λεγόμενο “μακεδονικό” καί τά Σκόπια. Κράτησε μία στάσι πόλυτα θνική, σταθερή καί δυναμική:

- Κατήργησε τήν ἐθνικά ἐπικίνδυνη συμφωνία μεθοριακῆς ἐπι­­­κοινωνίας καί ἐξάλειψε τήν ἐχθρική προπαγάνδα στήν περιο­χή τῆς Μα­κεδονίας.

- Ἀρνήθηκε τήν ὕπαρξι “μακεδονικοῦ” ζητήματος καί ἀπέ­κρου­σε δυναμικά ὁποιαδήποτε “μακεδονική” μειονότητα ἤ γλῶσ­σα

- Διεκήρυξε καί ἀνέδειξε τήν καθολική ἑλληνικότητα τῆς Μα­κε­δονίας

- Κατήγγειλε τούς “σλαυομακεδόνες” τῶν Σκο­πίων ὡς «τε­χνη­τό ἔθνος»  

- Ἔλαβε πρωτοφανῆ μέχρι τότε μέτρα γιά τήν ἀνάπτυξι, τήν τόνωσι τοῦ ἐθνι­­κοῦ φρονήματος, τήν παιδεία καί τήν διαφύλαξι τῆς ἐλλη­νικότητος τῆς Μακεδονίας σέ κάθε τομέα.

- Θωράκισε ἀμυντικά τήν μεθόριο μέ ὀχυρώσεις γιά τήν ἀντι­μετώπισι ὁποιασδήποτε ἐπιβουλῆς.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Ἀπό τό 1924 τό ΚΚΕ ἀγωνιζόταν γιά τήν δημιουργία “Μακεδο­νικοῦ” ζητήματος στήν Ἑλλάδα. Ἀκολουθώντας τίς ὁδηγίες τοῦ 5ου Συνεδρίου τῆς Γ΄ Διεθνούς, τό ΚΚΕ στό 3ο ἔκτακτο Συνέδριό του διεκήρυξε:  «Ἀνε­ξα­ρτησία στή Μακεδονία καί στή Θράκη. Ἄν δέν συντρίψουμε τόν ἐθνικό ζυ­γό τῆς ντόπιας μπουρζουαζίας πού βαρύνει πάνω σ'ἐμᾶς, δέν μποροῦμε ἀλλοιώτικα νά γλυτώσουμε ἀπό τούς κατακτητικούς καί ἰμπερια­λιστι­κούς πολέμους... Νά γιατί ἀγωνιζόμαστε γιά τήν νωση τν τριν τμη­μά­­των τς Μα­κεδονας καί Θρκης καί γιά μι νιαα καί νεξά­ρτητη κρα­τικ τους παρξη. Ζήτω τό εἰρηνικό προλεταριάτο. Ζτω νεξά­ρτη­­τη Μα­­κεδονα καί Θρκη»! («Ριζοσπάστης» 14 - 12 - 1924). 14 - 12 - 1924).

[2] Ἡ Γιουγκοσλαυΐα μέχρι τό 1948, (καί ἡ Ἀλβανία καί Βουλγαρία μέ­χρι τέλους) ὑπεκίνησαν, ἐκπαίδευαν καί ἐνίσχυαν συνεχῶς τόν Δ.Σ.Ε. κατά τήν περίοδο 1946 - 1949. Στίς τάξεις τοῦ ἐνετάχθη καί “Σλαυο­μα­κε­δο­νική Ταξιαρχία - NOF”. Στίς χῶρες αὐτές ὑπῆρχαν τά στρατό­πεδα ἐκ­παι­δεύσεως καί τά ὁρμητήριά του. Ἐνῶ τό ΚΚΕ στήν 5η Ὁλομέλειά του (30 - 1 - 1949), ὡς ἀντάλλαγμα, ἐπεκύρωνε τήν συμφωνία γιά δημιουργία “Αὐτονόμου Μακεδονικοῦ Κράτους” στό πλαί­σιο μιᾶς «Βαλκανικῆς Κομ­μουνιστικῆς Ὁμοσπονδίας»!

[3] ΙΑΥΕ, ΑΥ 424/1967-1968.

[4] ΙΑΥΕ, ΑΥ 40/1968, φάκελος 6ος.

[5] ΙΑΥΕ, ΑΥ 40/1968, φάκελος 6ος.

[6] ΙΑΥΕ, ΑΥ 40/1968, φάκελος 7ος

[7] ΙΑΥΕ, ΑΥ 40/1968, φάκελος 7ος & 1/1969 φάκελος 1ος.

[8] ΙΑΥΕ, ΑΥ 46/1969.

[9] ΙΑΥΕ, ΑΥ 40/1970, φάκελος 2ος.

[10] ΙΑΥΕ, ΑΥ 40-75/1970.

[11] ΙΑΥΕ, ΑΥ 40/1971, 4ος φάκελος.

[12] «Περίληψις Πρακτικῶν Συνομιλιῶν Tepavac - Παλαμᾶ» ἀπόρρητο 9-9-1971 πρός Πρωθυπουργό (IAYE, AY 40α/1971).

[13] ΙΑΥΕ, ΑΥ 420-37/1971.

[14] Κέντρον Ἀλλοδαπῶν Θεσσαλονίκης πρός ΓΔΕΑ, 24/8/1971 (ΙΑΥΕ, ΑΥ433-6/1971).

[15] IAYE, AY 46-12/1970-1971.

[16] IAYE, AY 40α/1971.

[17] IAYE, AY 40/1971, φάκελος 4ος.

[18] IAYE, Φ.0441/1973.

[19] ΦΕΚ Α 106/1972 ὅπου τό Πρακτικό τῆς Συνόδου.

[20] IAYE, Φ.1193-7/1973.

[21] «Ἀξιωματικός καί Ἐπαναστάτης», σελ. 196.

[22] Μέχρι τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1972 ἡ λῆψις τῶν τηλεοπτικῶν σταθμῶν τῆς Ἑλ­λά­δος ἔφτανε καθαρά σέ Στρώμνιτσα καί Γευγελή καί μέτρια μέχρι τό Μο­ναστήρι (Σημείωμα Α’ Πολιτικῆς Διευθύνσεως Ὑπ. Ἐξωτερικῶν, 14/4/1972, ΙΑΥΕ Φ. 2221, 42/1972/34).

[23] Ἔκθεσίς του στό βιβλίου τοῦ Στ. Παττακοῦ «Ἡμέραι καί Ἔργα», σελ. 229.

[24] «Ἀξιωματικός καί Ἐπαναστάτης», σελ. 215.

[25] Τελικά ἀντ’ αὐτῶν ἡ “μεταπολίτευση” ἤγειρε στήν παραλία Θεσσαλονί­κης τόν ἀνδριάντα τοῦ Κ. Καραμανλῆ…