Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ & Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΣΤΟ ΕΠΟΣ ΤΟΥ 1940-41
Τοῦ Μάνου Ν. Χατζηδάκη, Προέδρου Δ.Σ. τοῦ Ε.ΠΟ.Κ.
Ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς ὑπῆρξε μία πολυσύνθετη προσωπικότης μέ μεγάλα ἡγετικά προσόντα.
Κατά πρῶτο λόγο ὑπῆρξε μία ἐπιτελική ἰδιοφυΐα. Ὅπως ἀναφέρει χαρακτηριστικά ὁ Σπ. Μαρκεζίνης: «Ὁ πρῶτος Ἕλλην ἐπιτελικός τοῦ αἰώνα μας».[1]
Ὑπῆρξε ὁ μόνος πού προέβλεψε τήν ἀποτυχία τῆς ἐκστρατείας τῆς Καλλιπόλεως. Δέν προέβλεψε ὅμως τήν κατάληξι τοῦ Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ἐναντιώθηκε στήν Μικρασιατική ἐκστρατεία, γιά νά δικαιωθῆ καί πάλι κατά τρόπο τόσο τραγικό. Ἀπό νωρίς προέβλεψε τόν Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ὁ Βασιλεύς Γεώργιος Β΄ εἶχε πῆ γι’ αὐτόν: «Εἰς τούς Βαλκανικούς τοῦ 1912, ὁ Μεταξᾶς ἦτο ὁ Ἐπιτελάρχης καί ὄχι ὁ Δούσμανης ἤ οἱ ἄλλοι. Καί εἰς τήν Μικρᾶν Ἀσίαν, ἄν τόν εἶχαν ἀκούσει τόν Μεταξᾶ, θά ἦτο πιθανόν διαφορετική ἡ ἐξέλιξις…».[2]
Ἰδιοφυής, ἰδεαλιστής, ὀργανωτικός, εὐαίσθητος καί μέ μεγάλα διοικητικά προσόντα, ὑπῆρξε ἡ προσωποποίησις αὐτοῦ πού ἀποκαλοῦμε “διανοούμενος πολιτικός” μέ βαθύτατη μόρφωσι. Ἦταν βαθύς γνώστης τῆς φιλοσοφίας, τῆς εὐρωπαϊκῆς λογοτεχνίας καί λάτρης τῶν Καλῶν Τεχνῶν.
Ὡς χαρακτήρας, ὁ Ἰ. Μεταξᾶς εἶχε ἰσχυρά προσωπικότητα ἀλλά περίεργη ἰδιοσυγκρασία πού διαφαίνεται στό Ἡμερολόγιό του. Παρατηρεῖ ὁ σχολιαστής τοῦ Ἡμερολογίου του Π. Σιφναῖος: «Ἡ ἀτσαλένια αὐτοκυριαρχία δέν προλαβαίνει συχνά νά χαλιναγωγήση μία πληθωρική φαντασία πού ἔχει τήν τάσι νά δημιουργεῖ συστηματική καχυποψία».[3]
Συγκεκριμένα, ὁ πιό στενός συνεργάτης του, Κων/νος Μανιαδάκης ἔλεγε:
«Ὁ Ἰ. Μεταξᾶς ἦταν ἄνθρωπος ὁ ὁποῖος ἐνίοτε ἔπασχεν ἀπό διαλείψεις ψυχικῆς καταθλίψεως, ὅμως τίς ξεπερνοῦσε σύντομα καί εὔκολα καί τήν ζωήν του τήν χαρακτήριζε κυρίως θεληματικότης, δημιουργικότης καί ζωτικότης. Ἡ ζωή του ἦταν μία συνεχής μάχη μεταξύ ἀπαισιοδοξίας καί αἰσιοδοξίας καί νικοῦσε πάντοτε ἡ αἰσιοδοξία, τήν ὁποίαν μάλιστα προσπαθοῦσε νά μεταδώση στούς ἄλλους. Ὑπῆρχαν στιγμές πού ὁ Ἰ. Μεταξᾶς ἦταν ὑπερβολικά διστακτικός καί νουνεχής. Καί στιγμές πού ἦταν ὑπερβολικά τολμηρός καί ριψοκίνδυνος».[4]
Ὡς ἡγέτης, ὁ Μεταξᾶς ὑπῆρξε κατά τόν Α. Καπογιαννόπουλο: «…εὐφυής, μέ πλατεία μόρφωσι, μέ γόνιμη φαντασία, μέ πνεῦμα ὀργανωτικό, μέ ἀδάμαστη θέλησι, μέ ζηλευτή εὐθυκρισία…».[5]
Στίς 4 Αὐγούστου 1936, ὁ Ἰ. Μεταξᾶς διέθετε εὐνοϊκές συνθῆκες ἐπιβολῆς. Εἶχε τήν στήριξι τοῦ Βασιλέως, ἀπουσία ἡγετικῶν προσωπικοτήτων ἀπό τόν πολιτικό κόσμο, εὐνοϊκό διεθνές κλῖμα καί τήν δυνατότητα διαμορφώσεως ἑνός καθαρά προσωπικοῦ καθεστῶτος ἐμπίστων του. Ἡ Πολιτική Μεταβολή τῆς 4ης Αὐγούστου ἦταν στήν οὐσία μία “Ἐψηφισμένη Δικτατορία”, ἀφοῦ ὁ Ἰ. Μεταξᾶς ἔλαβε ψῆφο ἀπό τήν Βουλή.
Τό καθεστώς Μεταξᾶ προσαρμόσθηκε πλήρως στό κλῖμα τῆς ἐποχῆς, πού εὐνοοῦσε τέτοια καθεστῶτα. Υἱοθέτησε “κατ’ ἀνάγκην” κάποια ἐπιφανειακά, ἐξωτερικά γνωρίσματα ὁλοκληρωτικοῦ καθεστῶτος. Τοῦ ἔλειπαν ὅμως τά στοιχειώδη συστατικά στοιχεῖα μονοκομματικοῦ κράτους “φασιστικοῦ” τύπου. Ὑπῆρξε ἕνα καθεστώς, στά πρότυπα τῶν “πεφωτισμένων δεσποτειῶν” τοῦ 19ου αἰῶνος. Κυρίως ὅμως ὑπῆρξε ἕνα πολεμικό καθεστώς.
Τό βαθύτερο αἴτιό του ἦταν ἡ ὑλική καί ἠθική προπαρασκευή τῆς Ἑλλάδος γιά τόν ἐπερχόμενο πόλεμο καί ὁ προσανατολισμός της πρός τό πλευρό τῆς Ἀγγλίας χωρίς τήν ἐπανάληψι ἑνός νέου 1915. Ὅλα τά ἄλλα ἦταν προκάλυμμα τοῦ γεγονότος αὐτοῦ.
Ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς κυβέρνησε γιά 4 χρόνια, 5 μῆνες καί 25 ἡμέρες μέχρι τόν θανατό του
Ὡς πολιτικός εἶχε: «…ριζοσπαστικές κοινωνικές ἰδέες, ἤ τουλάχιστον ριζοσπαστικές ἰδέες γιά τά κοινωνικά προβλήματα τῆς Ἑλλάδος».[6]
Ὁ καθηγητής Δημ. Τσάκωνας γράφει: «Ὁ Μεταξᾶς, Ἕλλην πηγαῖος καί δημοτικιστής, ἐάν ἀφαιρέσει τίς τήν ἰδεολογικήν φλυαρίαν, ἐγκατέστησε ἕνα καθεστώς πού ἔκανε ὀρθάς πράξεις. Τελῶν ὑπό τήν ἐπίδρασιν τῶν ἰδεῶν τοῦ Ἴωνος Δραγούμη, ἀπηχθάνετο ἐντόνως τόν βερμπαλισμόν καί τάς ἀνόστους πατριωτικάς μεγαλαυχίας τῆς δεξιᾶς».[7]
Ἡ Ἰδεολογία τοῦ καθεστῶτος Μεταξᾶ δέν ταυτίσθηκε μέ συγκεκριμένο δόγμα ἤ κάποιον “…ισμό”. Δανείσθηκε ἁπλά κάποια στοιχεῖα ἀπό ἀντίστοιχα καθεστῶτα τῆς ἐποχῆς του. Ἦταν μία Ἰδεολογία μέ ἀπόχρωσι φιλοσοφικά ἐθνικιστική καί κοινωνιοκρατική, χωρίς σωβινιστική διάστασι.
Λόγω διεθνῶν συνθηκῶν, ὁ Μεταξᾶς ἐστράφη περισσότερο πρός μία πολεμική οἰκονομία, “κλειστή” καί διευθυνόμενη. Δέν ἐπεδίωξε νά δημιουργήση θεσμικές ὑποδομές οἰκοδομήσεως ἑνός νέου πολιτικοῦ βίου. Καί στό τέλος ἀπέβλεψε σέ ἕνα ἀπολυταρχικό πολίτευμα κάπως ἐξελιγμένης Συνταγματικῆς Μοναρχίας στά πρότυπα τοῦ 19ου αἰῶνος.
Ἄφησε ὅμως τεράστιο ἔργο γιά τά δεδομένα τῆς ἐποχῆς του, στούς τομεῖς τῆς Κοινωνικῆς Πολιτικῆς, τῆς Πολιτιστικῆς Ἀναπτύξεως καί τῆς ἀνασυγκροτήσεως τῶν Ἐνόπλων Δυνάμεων.
Κυρίως, τό καθεστώς τῆς 4ης Αὐγούστου ὑπῆρξε τό ἡρωϊκό καθεστώς, πού προπαρασκεύασε τό Ἔθνος γιά τήν πολεμική ἀναμέτρησι καί τό ὁδήγησε στό Ἔπος τοῦ 1940 - 41.
Ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς κέρδισε ἐπαξίως τόν τίτλο τοῦ Πρωθυπουργοῦ τοῦ “ΟΧΙ”. Καί τοῦ βασικότερου πρωτεργάτου τοῦ Ἔπους τοῦ 1940 - 41! Διότι πράγματι ὑπῆρξε τό μέγιστο πολιτικό, διπλωματικό καί στρατιωτικό ἐπίτευγμά του.
Ἔφυγε ἀπό τήν ζωή στό ἀπώγειο τῆς δόξας καί δημοτικότητός του. Μέ τά εὔσημα τοῦ “Πατρός τῆς Ἑλληνικῆς Νίκης”. Ὑπῆρξε τυχερός, διότι ὁ θάνατός του τόν βρῆκε κατά τήν διάρκεια τῆς ἐποποιΐας τοῦ ’40. Ἔτσι: «Ὑπῆρξε ἡ μόνη ἀπό τίς ἡγετικές φυσιογνωμίες τῆς Ἑλλάδος πού ἔτυχε μοναδικῆς εὐθανασίας».[8]
Δέν ἀκολούθησε τήν κλασική μοῖρα ὅλων τῶν μεγάλων ἡγετῶν, οἱ ὁποῖοι εἴτε δολοφονήθηκαν, εἴτε ἀπεβίωσαν στήν ἐξορία, εἴτε ἔφυγαν ὡς δεσμῶτες τῶν ἀντιπάλων τους.
Εἶναι αναμφισβήτητο ὅτι καί μετά τόν θάνατο τοῦ Μεταξᾶ, σέ αὐτόν ὀφείλονται:
α) Ἡ συντριβή τῆς “Ἐαρινῆς Ἐπιθέσεως” τῶν Ἰταλῶν: Ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς τήν εἶχε προβλέψει ἀπό τά Χριστούγεννα τοῦ 1940 γράφωντας: «...θά συσσωρεύσουν στρατό τόν χειμώνα καί θά μᾶς ἐπιτεθοῦν τήν ἄνοιξι». Καί εἶχε μεριμνήσει ἔκτοτε γιά τίς κατάλληλες προετοιμασίες ἀντιμετωπίσεώς της.
β) Τό “ΟΧΙ” καί πρός τήν Γερμανία: Ἐξ’ ἀρχῆς εἶχε προβλέψει τήν γερμανική ἐπίθεσι καί στήν πιθανότητα ὑποταγῆς εἶχε σημειώσει «Καλλίτερα νά πεθάνωμεν» δηλώνοντας ὅτι «ἡ Ἑλλάς ἀδιστάκτως θά ἀμυνθῆ μέχρις ἐσχάτων».
γ) Ἡ ἐπιτυχία τῆς “Μάχης τῶν Ὀχυρῶν”: Ὁλόκληρη ἡ ὀχυρωματική γραμμή Μακεδονίας - Θράκης πού ὑπερέβαινε σέ μῆκος τά 300 χλμ. ἦταν ἔργο του καί ἔλαβε τό ὄνομά του. Ἡ “Γραμμή Μεταξᾶ” ἦταν θαῦμα ὀχυρωματικῆς ἀνώτερο τῆς “Γραμμῆς Μαζινό” καί ἔγραψε μοναδικές σελίδες δόξης τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1941.
Καί ἐδῶ εὐλόγως τίθεται τό ἐρώτημα: Πόσο διαφορετικά θά εἶχαν ἐξελιχθῆ τά πράγματα, ἐάν ὁ Μεταξᾶς δέν εἶχε πεθάνει; Ἄς ἐξετάσουμε ἐδῶ τά σημεῖα στά ὁποῖα πιθανότατα τά γεγονότα νά εἶχαν διαφοροποιηθῆ:
1) Βρεταννικό Ἐκστρατευτικό Σῶμα: Ἐνῶ δέν προσέφερε τίποτε στήν ἄμυνα τῆς Ἑλλάδος, τήν ἐπεβάρυνε ἀφοῦ κατήντησε, ὁ Ἑλληνικός Στρατός νά πολεμᾶ πλέον ὄχι γιά τό πάτριο ἔδαφος ἀλλά γιά νά καλύψη τήν ἀποχώρησί του!.. Ὁ Ἰωάννης Μεταξᾶς εἶχε πράγματι δεσμευθῆ στούς Βρεταννούς ὅτι θά τό δεχόταν μόνον ὅταν οἱ Γερμανοί εἰσήρχοντο στήν Βουλγαρία. Ὁ Κοριζῆς τό τήρησε. Πιθανότατα ὅμως ὁ Μεταξᾶς νά ἐπέβαλλε τήν αὔξησί του ἡ τήν ματαίωσι τῆς ἀποστολῆς του.
2) Ἔλλειψις πολιτικοῦ καί ὀργανωτικοῦ νοῦ: Ἀμέσως μετά τήν Μάχη τῶν Ὀχυρῶν, ἡ ἀπουσία κεντρικοῦ πολιτικοῦ νοῦ τοῦ ἀγῶνος ἔγινε ἔκδηλη. Ὁ Στρατός ἔχανε τό ἠθικό του. Οὔτε στήν γραμμή Ὀλύμπου, οὔτε στίς Θερμοπύλες κρατήθηκε ἄμυνα. Κάθε κίνησις συμπτύξεως μεταβαλλόταν σέ πανικό. Ὁ Βρεταννός πρέσβυς Τσάρλς Πάλαιρετ ἔγραφε πρός τό Φόρρεϊν Ὄφφις: «Ἦταν φανερόν ὅτι μόνον ὁ Ἰ. Μεταξᾶς μποροῦσε νά συνεγείρη στρατό καί Ἔθνος, διά νά ἀντιμετωπίσει τήν αὐξανόμενη Γερμανικήν ἀπειλήν. Ὁ Κοριζῆς ἦτο ἐντελῶς ἀκατάλληλος διά τό ἔργον αὐτό καί εἰς τάς 18 Ἀπριλίου αὐτοκτόνησε...».
Ἀπό τήν 28η Ὀκτωβρίου 1940, ὁ Μεταξᾶς, ἔλεγε στό Ὑπ. Συμβούλιο:
«Τά συμφέροντα τοῦ Ἄξονος εἶναι ἀναπόσπαστα καί ἀργά ἤ γρήγορα θά πολεμήσωμεν καί τούς Γερμανούς. Τό πιθανώτερο λοιπόν, εἶναι νά χάσωμε προσωρινῶς τήν Μακεδονίαν καί τήν Ἤπειρον καί δέν ἀποκλείεται καί αὐτάς τάς Ἀθήνας καί τάς ἑστίας μας, καί ὅτι ἄλλο ἔχουμε νά ἐγκαταλείψουμε προσωρινῶς, μεταβαίνοντες εἰς Πελοπόννησον ἤ εἰς Κρήτην...».
Τό σχέδιό του λοιπόν, ἦταν ἀγωνιζόμενος σπιθαμή πρός σπιθαμή, νά ἐξοικονομίση ὅσο περισσότερες δυνάμεις ὥστε νά συνεχίση τόν ἀγώνα στήν Πελοπόννησο καί κατόπιν στήν Κρήτη. Ὅπως γράφει ὁ Σπ. Μαρκεζίνης: «...Ἐάν ζοῦσε ὁ Μεταξᾶς θά ἀνθίστατο εἰς τά Ὀχυρά καί θά ὑποχωροῦσε μαχόμενος μέ τελικό σκοπό νά ἀποσύρει ὅσες δυνάμεις μποροῦσε στήν Κρήτη, ὅπου λίγες ἀλλά ἐμπειροπόλεμες μονάδες θά ἦταν ἀρκετές γιά νά ἀντιτάξουν ἀποφασιστική ἄμυνα».[9]
Ὁπότε τό πιό πιθανό ἦταν νά μή ἀπολεσθῆ ἡ Κρήτη!
3) Συνθηκολόγησις: Εἶναι σχεδόν ἀπίθανο νά δεχθῆ κανείς ὅτι ὑπό τήν σιδηρά πυγμή τοῦ Μεταξᾶ θά εἶχε ποτέ ἀποτολμηθῆ ἡ συνθηκολόγησις τοῦ Τσολάκογλου. Ὁ Ἰωάννης Διάκος σέ ἐπιστολή του μέ ἡμερομηνία 11/8/1961, ἔγραφε: «...Ὁ θάνατος τόν ἐπῆρε εἰς τήν ἀκμήν τῆς δόξης του. Καί δέν ἐπέζησε, διά νά ἴδη τούς ριψασπίδας τοῦ ἐν Ἀθήναις γενικοῦ στρατηγείου καί τούς ριψασπίδας τοῦ μετώπου, νά τείνουν τήν χείρα πρός τούς Γερμανούς. Ἀλλ’ ἐδῶ θά ἠμποροῦσε νά εἴπη κανείς: Ἐάν ἐζοῦσεν ὁ Ἰ. Μεταξᾶς, θά ὑπῆρχαν οἱ ριψασπίδες;».[10]
Πολύ ὀρθά λοιπόν, ὁ ναύαρχος Ἀλέξανδρος Σακελλαρίου ἔγραψε μέ βεβαιότητα γιά τόν Μεταξά: «…Υπήρξε μία ἀπό τίς ἰσχυρότερες διάνοιες πού ἐγνώρισε ποτέ ὁ Τόπος… Ἐάν ἐπιζοῦσε ὁ Μεταξᾶς, πιστεύω μετά βαθυτάτης πεποιθήσεως ὅτι ἡ τύχη τῆς Πατρίδος θά ἦτο διαφορετική».[11]
Πράγματι, ἐάν ὁ Μεταξᾶς ζοῦσε, εἶναι ἀμφίβολο ἄν θά εἶχαν γίνει τά ἔκτροπα τῆς Μέσης Ἀνατολῆς, ἡ κυριαρχία τοῦ ΕΑΜ - ΕΛΑΣ στήν κατεχόμενη Ἑλλάδα, τά Δεκεμβριανά τοῦ 1944 καί φυσικά, κατ’ ἀκολουθία, ὁ συμμοριτοπόλεμος τοῦ 1946 - 49…
Ὅπως ἐπισήμανε ὁ Ἄντονυ Ἦντεν μετά τόν θάνατο τοῦ Μεταξᾶ: «Μία μικρή χώρα ὅπως ἡ Ἑλλάς, δέν δύναται νά ἀναδείξη δυό ἄνδρες τῆς ὁλκῆς αὐτῆς ἐντός τῆς ἰδίας γενεᾶς».
Διαβάστε περισσότερα στο βιβλίο του Μάνου Ν. Χατζηδάκη "ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΕΤΑΞΑΣ, ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΔΟΞΑ 1936-1941" (Εκδόσεις ΠΕΛΑΣΓΟΣ, Χαρ.Τρικούπη 14 Αθήνα. Τηλ. 2106440021
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] «Σύγχρ. Πολ. Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος», τόμος Α΄ σελ. 14.
[2] Σπ. Μαρκεζίνη «Τά εἰς ἑαυτόν» σελ. 83.
[3] Τόμος 7ος σελ. 252.
[4] Σπ. Μαρκεζίνη «Πολιτική Ἱστορία τῆς Συγχρόνου Ἑλλάδος» τόμος 4, σελ. 242.
[5] «Ὁ Μεταξᾶς αὐτοψυχαναλύεται»
[6] Π. Βατικιώτη «Μία πολιτική βιογραφία τοῦ Ἰωάννη Μεταξᾶ» σελ. 373.
[7] «Κοινωνιολογία τοῦ Νεοελληνικοῦ Πνεύματος» σελ. 142.
[8] Σπ. Μαρκεζίνη, «Πολιτική Ἱστορία τῆς Συγχρόνου Ἑλλάδος» τόμος 4, σελ. 202.
[9] «Σύγχρ. Πολ. Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος» τόμος Α’ σελ. 212.
[10] «Σύγχρ. Πολ. Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος» τόμος Α’ σελ. 196.
[11] Ἀλ. Σακελλαρίου «Ἀπομνημονεύματα», σελ. 196.