ΕΘΝΙΚΟΣ ΔΙΧΑΣΜΟΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΚΥΡΙΟΤΕΡΩΝ ΠΗΓΩΝ
του Αλεξάνδρου Ζώρη, Μέλους του ΕΠΟΚ
Πρόλογος
Η εποχή του Εθνικού Διχασμού 1915-1922 είναι αναντίρρητα μία από τις σημαντικότερες περιόδους της ιστορίας της νεότερης Ελλάδος και του εθνικού μας βίου εν γένει. Προεκτάσεις των γεγονότων που συνέβησαν τότε, φτάνουν έως και το σήμερα, αφού διάφορα μετέπειτα γεγονότα, έχουν τις ρίζες τους στην εποχή του Εθνικού Διχασμού και του Μεγάλου Πολέμου (όπως αποκαλούσαν τότε τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο). Πλούσια και ενδιαφέρουσα είναι αντίστοιχα και η βιβλιογραφία που εξετάζει εκείνη την περίοδο. Πλήθος ιστορικών, πολιτικών, στρατιωτικών, διπλωματών και δημοσιογράφων συνέγραψαν μελέτες για αυτή την περίοδο ή και άφησαν απομνημονεύματα εφόσον ανήκαν στους ανθρώπους που έζησαν τα γεγονότα. Τα προσωπικά αρχεία ή και ημερολόγια ορισμένων εξ αυτών, επίσης έχουν εκδοθεί. Οπωσδήποτε η πλήρης μελέτη των γεγονότων αυτής της περιόδου, είναι αδύνατον να πραγματοποιηθεί για λόγους που εξηγεί ο πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας Γεώργιος Β. Λεονταρίτης στην εισαγωγή του βιβλίου του "Greece And The Great Powers 1914-1917" (έκδοση Ινστιτούτου Μελετών Χερσονήσου Αίμου, 1974)[1][2]. Ωστόσο, αρκετές πλευρές του υπό εξέταση ζητήματος έχουν φωτιστεί επαρκώς με τα στοιχεία που έχουμε πλέον στη διάθεσή μας.
Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να καταρτίσει έναν κατάλογο των σημαντικότερων πηγών - βιβλίων για την εξεταζόμενη περίοδο, προκειμένου να βοηθήσει τον δυνητικό αναγνώστη να αναζητήσει υπεύθυνη και έγκυρη πληροφόρηση σχετικά με τα γεγονότα του Εθνικού Διχασμού. Πολλές φορές ο γράφων έχει δει περιπτώσεις ανθρώπων οι οποίοι ενώ έχουν τη θέληση να μελετήσουν κάποια ιστορική περίοδο, να μην ξέρουν από πού και με τι να ξεκινήσουν, από τη στιγμή μάλιστα που η βιβλιογραφία είναι τεράστια! Πρόθεσή μας λοιπόν είναι να παρακινήσουμε τους αναγνώστες να μελετήσουν όντως την περίοδο του Εθνικού Διχασμού, έχοντας πλέον μία πυξίδα που ενδεχομένως να μπορεί να τους βοηθήσει. Ο κατάλογος των βιβλίων που θα παραθέσουμε, περιέχει και κάποιες σύντομες τις περισσότερες φορές, αλλά κατατοπιστικές πληροφορίες για τον εκάστοτε συγγραφέα και το έργο του (ιδιότητα και πολιτική/ιδεολογική τοποθέτηση καθώς και πηγές που χρησιμοποίησε). Έτσι ο αναγνώστης μπορεί να κατανοήσει καλύτερα τη σπουδαιότητα των συγκεκριμένων έργων. Κριτήριο για την ένταξη αυτών των βιβλίων στον συγκεκριμένο κατάλογο, ήταν βεβαίως η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αντικειμενικότητα και η λεπτομερής και σφαιρική καταγραφή των γεγονότων, από τη μεριά των συγγραφέων. Επίσης, το να καλυφθεί το ιδεολογικό εύρος που αντιπροσωπεύουν οι συγγραφείς που καταπιάστηκαν με αυτά τα γεγονότα. Ωστόσο, το σπουδαιότερο κριτήριο του γράφοντος για το αν θα συμπεριληφθεί κάποιο βιβλίο στον κατάλογο ή όχι, υπήρξε κυρίως η προσκόμιση νέων στοιχείων και η πρωτοτυπία. Παρουσιάζουμε δηλαδή βιβλία τα όποια όταν κυκλοφόρησαν για πρώτη φορά, έφεραν στο φως άγνωστα στοιχεία, οπότε ώθησαν την έρευνα προς τα εμπρός, ανέτρεψαν καθιερωμένες οπτικές ή και φώτισαν πτυχές έως τότε σχετικά ανεξερεύνητες. Έτσι λοιπόν ο αναγνώστης θα βρει στον κατάλογό μας π.χ. το δίτομο έργο του Γεωργίου Βεντήρη, το οποίο σίγουρα δεν διεκδικεί δάφνες αντικειμενικότητας (μάλλον στρατευμένο θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει κάποιος…), αλλά από την άλλη, αποτελεί την πρώτη συγκροτημένη προσπάθεια του βενιζελισμού για σφαιρική ιστοριογραφική προσέγγιση του Εθνικού Διχασμού και πηγή έμπνευσης για μετέπειτα αντίστοιχες προσπάθειες. Κρίνεται λοιπόν απαραίτητη η παρουσία του στον κατάλογο, ενώ υπάρχουν βιβλία που αν και πιο αντικειμενικά, με δεδομένο ότι δεν προσκομίζουν κάποιο νέο στοιχείο στην έρευνα της περιόδου, δυστυχώς δεν τα συμπεριλάβαμε. Να τονίσουμε βεβαίως ότι ο κατάλογός μας σίγουρα δεν είναι πλήρης, αλλά τουλάχιστον όσο το δυνατόν πιο αντιπροσωπευτικός. Τέλος, διευκρινίζουμε ότι ο κατάλογος περιλαμβάνει βιβλία είτε εξ αρχής γραμμένα στα ελληνικά, είτε βιβλία που έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά από άλλες γλώσσες· βιβλία δηλαδή που οι αναγνώστες μπορούν σχετικά εύκολα να αναζητήσουν στα βιβλιοπωλεία. Υπάρχουν σημαντικές μελέτες για τον Εθνικό Διχασμό, όπως το βιβλίο του Γεωργίου Β. Λεονταρίτη που αναφέραμε παραπάνω, ή τα βιβλία του Σπύρου Φωκά - Κοσμετάτου που δυστυχώς δεν μεταφράστηκαν ποτέ στα ελληνικά, άρα δεν τα συμπεριλάβαμε εδώ.
Πριν μπούμε στο κυρίως θέμα, αισθάνομαι την υποχρέωση να ευχαριστήσω τον συγγραφέα Βασίλειο Τσίχλη και το βιβλίο του "Το Κίνημα του Γουδή και ο Ελευθέριος Βενιζέλος" (εκδόσεις Πολύτροπον, 2007). Στην παράθεση βιβλιογραφίας του συγκεκριμένου βιβλίου, ο συγγραφέας κάνει κάτι που ο γράφων δεν έχει ξαναδεί σε άλλα ιστορικά βιβλία· αναφέρει εν συντομία κάποιες κατατοπιστικές πληροφορίες για τον εκάστοτε συγγραφέα και το έργο του, από τους οποίους άντλησε πληροφορίες! Έτσι λοιπόν ο αναγνώστης αποκτά μία σαφέστερη εικόνα για αυτά τα οποία διαβάζει. Αυτή λοιπόν η προσέγγιση του κυρίου Τσίχλη αποτέλεσε κατά κάποιο τρόπο πηγή έμπνευσης του γράφοντος για το συγκεκριμένο άρθρο, όπως και για άλλα άρθρα που είτε έχουν ήδη δημοσιευθεί, είτε θα δημοσιευθούν προσεχώς, σχετικά με βιβλιογραφία θεμάτων νεοελληνικής ιστορίας.
Γενικά έργα
Προτού αναφέρουμε τα βιβλία που ασχολούνται με αυτόν καθαυτόν τον Διχασμό, ας αναφέρουμε κάποια χρήσιμα και αξιόλογα βιβλία τα οποία σχετίζονται με το θέμα μας, αλλά θεματικά τοποθετούνται είτε σε γενικότερα, είτε σε πιο εξειδικευμένα πλαίσια. Ξεκινώντας από τα βιβλία γενικής ιστορίας, θα αναφέρουμε τα δύο που κρίνουμε ως πιο απαραίτητα για τη μελέτη της περιόδου που εξετάζουμε. Το πρώτο είναι ο 15ος τόμος από την 16τομη "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους" της Εκδοτικής Αθηνών, ο οποίος καλύπτει την περίοδο 1913-1941 και εκδόθηκε το 1978. Πρόκειται για συλλογικό έργο όπου η περίοδος 1914-1918 βασίζεται κυρίως στον καθηγητή Γεώργιο Β. Λεονταρίτη, όπου στην ουσία παρουσιάζεται σε συνεπτυγμένη μορφή το περιεχόμενο του βιβλίου του, το οποίο αναφέραμε παραπάνω. Ο συγγραφέας, πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας, μελέτησε αδημοσίευτο υλικό από τα Υπουργεία Εξωτερικών Ελλάδος και Γερμανίας καθώς και αδημοσίευτα πρακτικά από τα βρετανικά Υπουργικά Συμβούλια. Επίσης, δημοσιευμένο διπλωματικό υλικό από σχεδόν όλες τις εμπλεκόμενες τότε χώρες και πολλές άλλες πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές (πρακτικά κοινοβουλίων, επίσημες στρατιωτικές ιστορίες, τύπος ελληνικός και ξένος κ.λπ.). Ο τρόπος γραφής του θα λέγαμε ότι είναι σχετικά αποστασιοποιημένος από τους δύο αντιπάλους του Διχασμού, λόγω της αριστερής του ιδεολογίας, αλλά με μια φιλοβενιζελική ροπή.
Το επόμενο έργο γενικής ιστορίας που αξίζει να μελετηθεί, είναι ο 3ος (προτελευταίος) τόμος της "Πολίτικης Ιστορίας της Νεωτέρας Ελλάδος" του Σπύρου Μαρκεζίνη και κυκλοφόρησε το 1966 από τις εκδόσεις Πάπυρος. Η συγκεκριμένη σειρά βιβλίων ιστορίας αποτελεί ίσως την πρώτη προσπάθεια στην ελληνική βιβλιογραφία, να εξεταστεί η νεοελληνική ιστορία πάνω σε επιστημονικές βάσεις. Ο τόμος δε, που αφορά την έρευνά μας, καλύπτει την περίοδο 1909-1922. Ο συγγραφέας, πολιτικός ο ίδιος (βουλευτής, υπουργός, αρχηγός κόμματος και μετέπειτα πρωθυπουργός), ανήκει κατά οικογενειακή παράδοση στον αντιβενιζελικό χώρο (ο πατέρας του υπήρξε και αυτός πολιτικός), αλλά διακρίνεται για το ήπιο και αντικειμενικό ύφος. Χρησιμοποίησε εκτενώς πρωτογενείς πηγές όπως τα πρακτικά του ελληνικού αλλά και ξένων κοινοβουλίων, εφημερίδες ελληνικές και ξένες, απομνημονεύματα πολιτικών ανδρών, ενώ από άλλους πολιτικούς άνδρες χρησιμοποίησε γραπτές μαρτυρίες και αρχεία τους που του παραχωρήθηκαν. Μελέτησε επίσης και δημοσιευμένο υλικό από το βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών (British Documents on the Origins of the War) καθώς και κάποια στοιχεία από το αντίστοιχο ελληνικό υπουργείο. Στην εισαγωγή του έργου του, προβαίνει σε μία εξαιρετική ανάλυση τόσο των πηγών που χρησιμοποίησε, όσο και της βιβλιογραφίας της σχετικής με τη νεοελληνική ιστορία έως και την εποχή του.
Πολλά απομνημονεύματα πρωταγωνιστών εκείνης της εποχής έχουν κατά καιρούς κυκλοφορήσει. Το πιο αντικειμενικό και τεκμηριωμένο θεωρούμε ότι είναι το "Αι Αναμνήσεις του εκ της Ιστορικής Διαφωνίας Βασιλέως Κωνσταντίνου και Ελευθερίου Βενιζέλου όπως την Έζησε 1914-1922" του Κωνσταντίνου Ζαβιτσιάνου. Πολιτικού ο οποίος υπήρξε βουλευτής και υπουργός των Φιλελευθέρων, αλλά επί Εθνικού Διχασμού αποστασιοποιήθηκε, μην συμμετέχοντας στις κυβερνήσεις του κράτους της Θεσσαλονίκης και εμφανιζόμενος μάλιστα και ως μάρτυρας υπερασπίσεως του Νικολάου Θεοτόκη στη Δίκη των Εξ. Κατά τον Μεσοπόλεμο πάντως, περιστασιακά συνεργάστηκε εκ νέου με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και το Κόμμα των Φιλελευθέρων, ενώ διετέλεσε για σύντομο χρονικό διάστημα αντιπρόεδρος και υπουργός επί δικτατορίας του Ιωάννου Μεταξά . Το δίτομο έργο του για την περίοδο του Διχασμού είναι αναλυτικό και αρκετά αντικειμενικό ενώ σε πολλά σημεία ξεφεύγει από το στενά απομνημονευματικό χαρακτήρα και αγγίζει τα όρια της ιστορικής μελέτης, κάνοντας χρήση διαφόρων εγγράφων. Κυκλοφόρησε το 1946 ο 1ος τόμος και το 1947 ο 2ος.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο 2ος τόμος του 4τομου "Προσωπικού Ημερολογίου" του Ιωάννου Μεταξά που εκδόθηκε το 1952 από το "Βιβλιοπωλείο της Εστίας" και καλύπτει την περίοδο από τον Οκτώβριο του 1910 έως και τον Δεκέμβριο του 1920. Η αξία του για την εξεταζόμενη περίοδο έγκειται όχι τόσο στις ίδιες τις ημερολογιακές καταγραφές, στις οποίες ο Μεταξάς είναι αρκετά λακωνικός, αλλά στα έγγραφα από το αρχείο του (επιστολές, μελέτες, υπομνήματα κ.λπ.) που έχουν συμπεριληφθεί στην έκδοση, όσο και στα κατατοπιστικά κείμενα του επιμελητή της εκδόσεως, Χρήστου Χρηστίδη, τα οποία συμπληρώνουν την εικόνα.
Αν κάποιος επιθυμεί να δει τα τότε γεγονότα σχετικά συνοπτικά, αλλά αρκούντως τεκμηριωμένα, στα πλαίσια της ευρύτερης διεθνούς πολίτικης, συνίσταται το βιβλίο "Εξωτερική Πολιτική 1914-1923" του πανεπιστημιακού καθηγητή διεθνούς δικαίου Εμμανουήλ Ρούκουνα, το οποίο εκδόθηκε το 1978 από τις εκδόσεις Γρηγόρη. Ο συγγραφέας, με αποστασιοποιημένη γενικά οπτική, χρησιμοποιεί πολύ μεγάλο αριθμό δημοσιευμένου διπλωματικού υλικού από πολλές χώρες, αλλά και πολλές άλλες πηγές.
Σε παρόμοιο μήκος κύματος, το βιβλίο "Η Σκιά της Δύσεως - Ιστορία μιας Καταστροφής" του πρέσβη Κωνσταντίνου Σακελλαρόπουλου που κυκλοφόρησε το 1954. Το πρώτο μέρος (περίπου οι μισές σελίδες) αφορά τη διεθνή κατάσταση και τα σχετικά γεγονότα και στο δεύτερο μέρος αναλύεται η εσωτερική κατάσταση της Ελλάδος. Οι πηγές του είναι σχεδόν αποκλειστικά ξένης προελεύσεως (απομνημονεύματα, μελέτες και δημοσιευμένο διπλωματικό υλικό).
Για τις εκλογές του 1920, το μοναδικό βιβλίο που ασχολείται αποκλειστικά με αυτές και είναι και πλήρως τεκμηριωμένο, είναι το "Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και οι Εκλογές του 1920" του Νικολάου Βασιλείου, το οποίο κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πελασγός το 2016. Ο συγγραφέας ασχολείται συνοπτικά και σε χρονολογική βάση με το τι προηγήθηκε αυτών των κρίσιμων εκλογών και στη συνέχεια εισέρχεται στο κυρίως θέμα όπου αξιοποιώντας πολύ πρωτογενές υλικό, όπως τα ΦΕΚ, τον τύπο της εποχής και τα πρακτικά της Βουλής, αναλύει όλες τις πτυχές του ζητήματος, καταρρίπτοντας ταυτόχρονα και διάφορους μύθους σχετικά με τις εκλογές του 1920. Το ύφος γραφής είναι σε γενικές γραμμές ουδέτερο ή έστω μετριοπαθώς φιλοβενιζελικό.
Το φαινόμενο των "Επιστράτων" οι οποίοι έδρασαν εκείνη την περίοδο (από το 1916 και μετά) και άσκησαν τεράστια επιρροή στις πολιτικές εξελίξεις, όντας η πρώτη μαζική οργάνωση πολιτικού χαρακτήρα που εμφανίστηκε στη νεότερη Ελλάδα, εξετάζουν μόλις δύο βιβλία! Πρόκειται για τα έργα "Εθνικός Διχασμός και Μαζική Οργάνωση - Οι Επίστρατοι του 1916", από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 1996 και "Η Ξεχασμένη Επανάσταση - Οι Έλληνες Επίστρατοι και ο Αγώνας τους 1916-1920", εκδόσεις Πελασγός, 2012. Συγγραφείς, ο καθηγητής πολιτικών επιστημών Γιώργος Μαυρογορδάτος και ο καθηγητής ιστορίας Δημήτρης Μιχαλόπουλος αντίστοιχα. Αξίζουν να μελετηθούν και τα δύο, ασχέτως τυχόν ενστάσεων που μπορεί να έχουν οι αναγνώστες σχετικά με την οπτική του κάθε συγγραφέα (βενιζελική του Μαυρογορδάτου και αντιβενιζελική του Μιχαλόπουλου), διότι όπως είπαμε, πέρα από το σημαντικό φαινόμενο το οποίο εξετάζουν, είναι και οι μοναδικές αυτοτελείς μελέτες που υπάρχουν πάνω σε αυτό. Ενδιαφέρον πάντως παρουσιάζει το γεγονός ότι και οι δύο συγγραφείς καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα σχετικά με τον πολιτικό χαρακτήρα των Επιστράτων, τον οποίο όμως αξιολογούν διαφορετικά.
Εξειδικευμένες μελέτες για τον Εθνικό Διχασμό
Προχωράμε λοιπόν στον κύριο κορμό του καταλόγου μας, ξεκινώντας με τους συγγραφείς που εκφράζουν μία καθαρά φιλοβενιζελική οπτική.
Γεώργιος Βεντήρης, "Η Ελλάς του 1910-1920", δίτομο, εκδόσεις Πυρσός, 1931. Η πρώτη συστηματική προσπάθεια με καθαρά φιλοβενιζελική οπτική, για μια λεπτομερή καταγραφή των τότε γεγονότων. Δέχτηκε οξεία κριτική και αντίκρουση από διάφορους μετέπειτα συγγραφείς, παραμένει ωστόσο σημαντικό έργο. Ο συγγραφέας, γνωστός δημοσιογράφος της εποχής και στενός φίλος του Ελ. Βενιζέλου έγραψε τη μελέτη με τη βοήθεια συνεργατών που αναφέρει ονομαστικά στην εισαγωγή του και κατόπιν πρωτοβουλίας του βενιζελικού εκδότη Δημήτρη Λαμπράκη. Πέρα από τη γνωστή βιβλιογραφία και δημοσιευμένο υλικό που χρησιμοποίησε, αξιοποίησε επίσης προφορικές και γραπτές μαρτυρίες που του παραχωρήθηκαν από πρωταγωνιστές του Εθνικού Διχασμού, το αρχείο του πρέσβη Νικολάου Πολίτη, καθώς και στοιχεία από τα αρχεία του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών και της ελληνικής πρεσβείας Παρισίων.
Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, "Η Δόξα και ο Διχασμός 1908-1916 Από τα Μυστικά Αρχεία της Βιέννης", εκδόσεις Μπίρης, 1962 και "Βασιλική Ανταρσία, Έργα και Ημέραι του Βασιλέως Κωνσταντίνου κατά την Εξορίαν του εις την Ελβετίαν 1916-1918", εκδόσεις Ινστιτούτου Βιβλίου, 1975. Επανεκδόθηκαν το 1992 ως ένα βιβλίο από τις εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, με τίτλο "Η Δόξα και ο Διχασμός 1908-1918 Από τα Μυστικά Αρχεία Βιέννης, Βερολίνου και Βέρνης".
Ο καθηγητής ιστορίας στο πανεπιστήμιο της Βιέννης, Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, ήταν ο πρώτος που έφερε στο φως το αδημοσίευτο υλικό των αρχείων του αυστριακού Υπουργείου Εξωτερικών. Η συνεισφορά του επομένως στην έρευνα για τον Εθνικό Διχασμό και ειδικότερα ως προς την πολιτική του Βασιλέως Κωνσταντίνου, ήταν σημαντική. Ωστόσο, το περιεχόμενο των βιβλίων του συνάντησε αντιδράσεις που οφείλονταν στο έντονα επικριτικό ύφος, τους χαρακτηρισμούς που χρησιμοποιούσε ο Ενεπεκίδης στο κείμενο και τις βεβαιότητες τις οποίες εξέφραζε. Με δεδομένο ότι το υλικό που δημοσίευσε, όσο σημαντικό και αν ήταν, δεν έπαυε να αποτελεί απλώς μία πτυχή ενός πολυσύνθετου ζητήματος, ο γράφων εκτιμά ότι ο Ενεπεκίδης θα έπρεπε ενδεχομένως, είτε να δημοσίευε αυτό το υλικό με ελάχιστα δικά του σχόλια, είτε να προέβαινε σε μία συστηματική μελέτη διπλωματικού υλικού και άλλων πηγών από πολλές χώρες, προτού αποτυπώσει τα συμπεράσματά του. Το γεγονός επίσης ότι το αποτέλεσμα των συγκεκριμένων ερευνών του, προτού πάρει μορφή βιβλίων, είχε δημοσιευθεί σε συνέχειες σε εφημερίδες (13 Νοεμβρίου 1960 - 16 Φεβρουαρίου 1961 στο "Βήμα" και 6 Μαρτίου - 19 Απριλίου 1962 στα "Νέα") που υποστήριζαν το πολιτικό κόμμα της Ενώσεως Κέντρου, θεωρήθηκε από αρκετούς ως κίνηση πρωτίστως με πολιτικό, παρά με ιστορικό χαρακτήρα. Για του λόγου το αληθές ως προς την προβληματικότητα των ερμηνειών του Ενεπεκίδη λόγω έλλειψης ευρύτερων πηγών, παραθέτουμε δύο χαρακτηριστικά αποσπάσματα από δύο συγγραφείς που μελέτησαν και αυτοί διπλωματικά αρχεία κρατών της Τριπλής Συμμαχίας και δεν διακρίνονται σε καμία περίπτωση για εχθρότητα προς τον βενιζελισμό. Πρόκειται για τους καθηγητές Κώστα Λούλο και Γεώργιο Β. Λεονταρίτη.
Ο πρώτος αναφέρει χαρακτηριστικά στο βιβλίο του "Η Γερμανική Πολιτική στην Ελλάδα 1896-1914" (έκδοση Μορφωτικού Ινστιτούτου ΑΤΕ, 1990), στη σελίδα 276, υποσημείωση 56 τα εξής "Λόγω του διαρκώς αυξανόμενου ενδιαφέροντος της γερμανικής ηγεσίας για την Ελλάδα, ως σημαντικού παράγοντα της γερμανικής βαλκανικής πολιτικής, θεωρώ εντελώς λαθεμένη τη θέση του Π. Ενεπεκίδη, ότι η γερμανική ηγεσία απέρριπτε την προσέγγιση της Ελλάδας στην Τριπλή Συμμαχία. Αυτό μπορεί να οφείλεται κυρίως στο ότι ο Ενεπεκίδης περιέλαβε ως μοναδικό στοιχείο τους φακέλους του αρχείου της Βιέννης και κατά συνέπεια επηρεάστηκε πολύ από τις αυστρο-ουγγρικές εκθέσεις όπου εκφραζόταν μια αντίθετη βαλκανική πολιτική. Έτσι μάλλον παρέβλεψε το γεγονός ότι την εποχή εκείνη υπήρχαν σημαντικές διαφορές στη βαλκανική πολιτική μεταξύ Βιέννης και Βερολίνου ακριβώς επειδή το γερμ. υπ. Εξωτ. ετάσσετο υπέρ της Ελλάδος. Βλ. Ενεπεκίδης Πολυχρόνης: Η Δόξα και ο Διχασμός. Από το μυστικό αρχείο της Βιέννης 1908-1916, Αθήνα 1962, σσ. 191 κ.ε."
Τέλος, ο Λεονταρίτης στην σελίδα 539 του βιβλίου του "Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918", στην υποσημείωση 44 αναφέρει σχετικά με το βιβλίο "Βασιλική Ανταρσία" του Ενεπεκίδη ότι "μόνη του αρετή ότι περιλαμβάνει ορισμένα έγγραφα από τα αρχεία του αυστριακού Υπουργείου Εξωτερικών".[1][3]
Παύλος Πετρίδης, "Ξενική Εξάρτηση και Εθνική Πολιτική 1908-1918", εκδόσεις Παρατηρητής, 1981. Ο πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας Πετρίδης, μελέτησε μεταξύ άλλων πηγών, δημοσιευμένο διπλωματικό υλικό (κυρίως γερμανικό και αυστριακό), καθώς και αδημοσίευτο από την Αυστρία. Η οπτική του είναι πρωτίστως αντιμοναρχική και κατά δεύτερον (και συνεκδοχικά) φιλοβενιζελική. Έτσι, προβαίνει και σε κρίσεις κατά του Βενιζέλου που δεν συνηθίζουν συχνά οι φιλοβενιζελικοί συγγραφείς, χωρίς ωστόσο να είναι ιδιαίτερα αντικειμενικός, καθώς παρακάμπτει κάποια κρίσιμα γεγονότα. Ενδιαφέρουσα πάντως η παραδοχή του ότι η προσέγγιση Ελλάδος - Τριπλής Συμμαχίας που επιχειρήθηκε μεταξύ 1913 και 1914 από τον Βασιλέα Κωνσταντίνο Α' και το περιβάλλον του, ήταν σε γνώση του πρωθυπουργού Βενιζέλου και αν δεν είχε την πλήρη υποστήριξή του, είχε σίγουρα την ανοχή του.[1][4]
Ιωάννης Πασσάς, "Ο Παγκόσμιος Πόλεμος και ο Εθνικός Διχασμός", έκδοση εφημερίδος "Ημερήσιος Κήρυξ", 1935. Ο γνωστός δημοσιογράφος και εκδότης Ιωάννης Πασσάς, προσωπικός φίλος του Βενιζέλου, συγγράφει την ίσως πιο αντικειμενική μελέτη περί Εθνικού Διχασμού σε σχέση με τους προαναφερθέντες συγγραφείς. Έκανε χρήση πολλών απομνημονευμάτων και μελετών Ελλήνων και ξένων πρωταγωνιστών της εποχής, καθώς και εκτενή έρευνα σε αρχεία του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών. Το βιβλίο τιτλοφορείται ως "Α' τόμος", κάτι που σημαίνει πως υπήρχε σχέδιο για έκδοση και δεύτερου τόμου (αυτό φαίνεται και από εκδοτικά σημειώματα του Πασσά σε μεταγενέστερα βιβλία του). Η έρευνα του γράφοντος δεν τον εντόπισε, οπότε, πιθανόν να μην κυκλοφόρησε ποτέ[1][5]! Ο πρώτος τόμος καλύπτει μόνο την περίοδο 1914-1915 (χωρίς καν να ολοκληρώνεται το έτος 1915), αλλά είναι πολύ αναλυτικός. Ξεχωρίζει σε σχέση με άλλες αντίστοιχες μελέτες, για το γεγονός ότι κάνει εκτενέστατη αναφορά στη διεθνή κατάσταση και τα γεγονότα που συνέβαιναν στις εμπλεκόμενες στον πόλεμο χώρες, παράλληλα με το ελληνικό δράμα. Το έργο επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Τάλως Φ. το 2008.
Γεώργιος Β. Λεονταρίτης, "Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918", εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, 2000. Το έργο αυτό κυκλοφόρησε αρχικά το 1990 στην αγγλική γλώσσα και αποτελεί την συνέχεια της εξιστόρησης των γεγονότων του Εθνικού Διχασμού από τον Λεονταρίτη, συνεχίζοντας εκεί που τελείωσε το "Greece And The Great Powers 1914-1917". Καταπιάνεται με την συμμετοχή της Ελλάδος στον πόλεμο, από την εμπλοκή της μετά την επικράτηση Βενιζέλου, έως και την επίσημη λήξη του πολέμου. Αποτελεί την αναλυτικότερη παρουσίαση που υπάρχει στη βιβλιογραφία σχετικά με αυτό το θέμα, παρουσιάζοντας τόσο τα του εσωτερικού μετώπου (εκθρόνιση Κωνσταντίνου, επάνοδος και εδραίωση Βενιζέλου, πολιτική του Κωνσταντίνου στην εξορία, πολεμικές ετοιμασίες, οικονομικά του πολέμου), όσο και το διεθνές σκηνικό (πολεμικοί στόχοι των Συμμάχων, αντιθέσεις της Ελλάδος με την Ιταλία, το ζήτημα του διαμελισμού της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και συνθηκολόγηση αυτής, πολεμικοί στόχοι της Ελλάδος κ.ά.). Οι πηγές και η οπτική του Λεονταρίτη έχουν αναφερθεί παραπάνω (στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών).
Γιώργος Μαυρογορδάτος, "1915 Ο Εθνικός Διχασμός", εκδόσεις Πατάκη, 2015. Στο βιβλίο αυτό, πέρα από την αφήγηση των γεγονότων με φιλοβενιζελική οπτική μέσα από γνωστές πηγές, επιχειρείται αναλυτικά μία ενδιαφέρουσα κοινωνιολογική προσέγγιση των τότε γεγονότων κι εκεί έγκειται η πρωτοτυπία του.
Πριν προχωρήσουμε σε ακραιφνώς αντιβενιζελικούς συγγραφείς, οπωσδήποτε πρέπει να γίνει μνεία στο έργο του Χρίστου Θεοδούλου, "Η Ελλάδα και η Αντάντ, 1η Αυγούστου 1914 - 25η Σεπτεμβρίου 1916" που αποτελεί τη διδακτορική διατριβή του συγγραφέα στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης και ως βιβλίο κυκλοφόρησε αρχικά το 1971 στην αγγλική γλώσσα από το Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου Αίμου και εντέλει μεταφρασμένο στα ελληνικά το 2011 με συνεργασία του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών "Ελευθέριος Βενιζέλος" και των εκδόσεων Πατάκη. Όπως φαίνεται και από τον τίτλο, αφορά τις σχέσεις της Ελλάδος με τα κράτη της Αντάντ για τη διετία 1914-1916, όπου γίνεται μία λεπτομερής ανάλυση με βασικές πηγές τα αδημοσίευτα ντοκουμέντα από τα Υπουργεία Εξωτερικών Ελλάδος, Βρετανίας και Γαλλίας.
Συνεχίζουμε λοιπόν με συγγραφείς που εκφράζουν την αντιβενιζελική οπτική. Εντύπωση προκαλεί ότι οι 3 πρώτοι προέρχονται από χώρες της Αντάντ (Γαλλία, Μ. Βρετάνια και ΗΠΑ αντίστοιχα), οπότε ο αναγνώστης θα περίμενε φυσιολογικά μία φιλοβενιζελική προσέγγιση. Να τονίσουμε πάντως για τους συγκεκριμένους τρείς ότι η αντιβενιζελική τους οπτική πηγάζει όχι τόσο από αντιπάθεια προς τον Βενιζέλο, αλλά ως υπεράσπιση της ουδετερόφιλης πολιτικής του Κωνσταντίνου.
Εdouard Driault, "Ελλάδα και Α' Παγκόσμιος Πόλεμος, Από το Κίνημα των Νεοτούρκων μέχρι την Συνθήκη της Λωζάννης 1908-1923". Πρόκειται για τον 5ο και τελευταίο τόμο από την "Διπλωματική Ιστορία της Ελλάδος από το 1821 έως τις ημέρες μας", ο οποίος κυκλοφόρησε το 1926 στα γαλλικά και στην ελληνική γλώσσα για πρώτη φορά το 2000 από τις εκδόσεις Πελασγός. Ο συγγραφέας, Γάλλος πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας και ειδικός επί του Ανατολικού Ζητήματος, κλήθηκε από την κυβέρνηση Βενιζέλου (με πρωτοβουλία του πρέσβυ και υπουργού Νικολάου Πολίτη) για να συγγράψει την διπλωματική ιστορία της Ελλάδος. Του παραχωρήθηκε η άδεια να ερευνήσει τα αδημοσίευτα αρχεία των Υπουργείων Εξωτερικών Γαλλίας και Ελλάδος, ενώ παράλληλα συμβουλεύθηκε και κάποιες ακόμη δημοσιευμένες πηγές με προέλευση από άλλα κράτη της Αντάντ (Μ. Βρετανία, Ρωσία, Ιταλία). Παρέμεινε στην Ελλάδα για την έρευνά του από το 1920 έως το 1925. Η έκδοση του βιβλίου απαγορεύτηκε στην Ελλάδα, ενώ όσα αντίτυπα στη γαλλική έρχονταν ως εισαγωγή, κατασχέθηκαν από τις αρχές. Ο λόγος ήταν διότι ο Driault δικαίωνε την ουδετερόφιλη πολιτική του Βασιλέως Κωνσταντίνου. Ως αντίβαρο κατά κάποιο τρόπο στην απαγόρευση, το 1930 κυκλοφόρησε τόσο στη Γαλλία, όσο και στην Ελλάδα (έκδοση εφημερίδας "Πρωία"), μία βιογραφία του Κωνσταντίνου (Ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος, Θρύλος και Ιστορία), η οποία επικεντρώνεται στα γεγονότα του Εθνικού Διχασμού και έχει επανεκδοθεί από τουλάχιστον 3 διαφορετικούς ελληνικούς εκδοτικούς οίκους έως σήμερα (από τις εκδόσεις Λογοθέτη, κυκλοφόρησε με τον τίτλο "Κωνσταντίνος και Βενιζέλος"). Ο Driault ανέδειξε σημαντικά και άγνωστα στοιχεία, οπότε το έργο του προσφέρει πολλά στην κατανόηση του Διχασμού, χωρίς όμως η ανάγνωση του βιβλίου του να οδηγεί στην πλήρη αλήθεια για τα τότε γεγονότα, κάτι για το οποίο δεν φέρει ευθύνη ο συγγραφέας. Ο λόγος είναι ότι δεν είχε πρόσβαση στα αρχεία της Γερμανίας και της Αυστροουγγαρίας, τα οποία ήρθαν στη δημοσιότητα δεκαετίες αργότερα! Έτσι, διάφορες κρίσιμες πτυχές της κωνσταντινικής πολιτικής (όπως οι μυστικές συνεννοήσεις του με τους Γερμανούς) του διαφεύγουν. Μία πολύ καλή κριτική στον Driault και το έργο του, υπάρχει στην ιστοσελίδα istorikathemata.com στο άρθρο με τίτλο "Βιβλιοκρισία για το έργο "Κωνσταντίνος και Βενιζέλος" του Εδουάρδου Ντριώ".
Sir Basil Thomson, "Οι Μυστικές Υπηρεσίες των Συμμάχων στην Ελλάδα". Εντύπωση προκαλεί ότι το περιεχόμενο του βιβλίου αυτού δημοσιεύεται για πρώτη φορά το 1931 σε συνέχειες στην εφημερίδα "Καθημερινή", μεταφρασμένο στα ελληνικά και ένα μήνα αργότερα εμφανίζεται ως βιβλίο στην αγγλική και τη γαλλική γλώσσα! Αρκετές δεκαετίες αργότερα, πραγματοποιείται και ελληνική έκδοση σε μορφή βιβλίου από τις εκδόσεις Λογοθέτης. Ο συγγραφέας, Βρετανός υψηλόβαθμος αξιωματούχος των μυστικών υπηρεσιών της πατρίδας του, αφηγείται τα γεγονότα του ελληνικού Εθνικού Διχασμού, εστιάζοντας στη δράση των μυστικών υπηρεσιών της Αντάντ στην Ελλάδα, παραθέτοντας αρκετές ενδιαφέρουσες πληροφορίες και κάνοντας αποκαλύψεις. Η οπτική του όπως αναφέραμε και παραπάνω, είναι αντιβενιζελική. [1][6]
Paxton Hibben, "Constantine I And The Greek People". Βιβλίο που κυκλοφόρησε το 1920[1][7] στις ΗΠΑ και δημοσιεύθηκε αργότερα στην Ελλάδα σε συνέχειες στην εφημερίδα "Νέα Εποχή" με τίτλο "Κωνσταντίνος Α' και ο Λαός του". Σε μορφή βιβλίου μεταφρασμένου στα ελληνικά, το βλέπουμε για πρώτη φορά το 2005 από τις εκδόσεις Πελασγός, με τίτλο "Ο Στρατηλάτης Κωνσταντίνος και ο Ελληνικός Λαός". Ο Αμερικανός πολυπράγμων συγγραφέας (διπλωμάτης, πολιτικός, δημοσιογράφος, στρατιωτικός και εθελοντής του Ερυθρού Σταυρού) έζησε στην Ελλάδα μεταξύ 1915 και 1917, όπου ήρθε ως ανταποκριτής του διακεκριμένου αμερικανικού ειδησεογραφικού πρακτορείου Associated Press. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ελλάδα, είχε τη δυνατότητα να γνωριστεί προσωπικά τόσο με τον Ελ. Βενιζέλο, όσο και με τον Βασιλέα Κωνσταντίνο, καθώς και ανθρώπους του περιβάλλοντός τους, αλλά και γενικότερα με διάφορους Έλληνες και ξένους δημοσιογράφους, στρατιωτικούς, διπλωμάτες κ.λπ.. Ωστόσο, δεν υπήρξε απλά παρατηρητής, αλλά είχε όσο το δυνατόν πιο ενεργό ρόλο ακόμη και σε προσπάθειες διαμεσολάβησης και εξομάλυνσης των σχέσεων μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων ελληνικών πλευρών (οι ΗΠΑ δεν είχαν εισέλθει στον πόλεμο ακόμη) καθώς και εξομάλυνσης των σχέσεων της "κωνσταντινικής" Ελλάδος με την Αντάντ. Η αφήγησή του είναι αναλυτική και ενδιαφέρουσα, παρουσιάζοντας και αρκετά παρασκήνια. Ωστόσο, πάσχει και αυτή ως προς αυτό που επισημάνθηκε και για τον Driault. Αγνοούσε δηλαδή τις μυστικές συνεννοήσεις του Κωνσταντίνου με τους Γερμανούς.[1][8]
Παναγιώτης Πιπινέλης, "Περισσότερον Φως - Η Εθνική μας Πολιτική κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο", 1961. Ο συγγραφέας, βασιλόφρων διπλωμάτης και πολιτικός, κυκλοφόρησε αυτό το βιβλίο όπως αναφέρει στον πρόλογο, ως απάντηση στα άρθρα του Πολυχρόνη Ενεπεκίδη τα οποία είχαν δημοσιευθεί τότε στον αθηναικό τύπο όπως αναφέραμε παραπάνω. Χρησιμοποιεί διάφορες ελληνικές και ξένες πηγές και δημοσιεύει και υλικό από τα ανέκδοτα έως τότε έγγραφα (ημερολόγιο και αρχείο) του Γεωργίου Στρέιτ, υπουργού Εξωτερικών του Ελ. Βενιζέλου και στη συνέχεια, βασικού (μαζί με τον Ιωάννη Μεταξά) μυστικοσύμβουλου του Βασιλέως Κωνσταντίνου.
Από το έτος 1964 έως και το 1966 εκδίδεται τελικά σε 2 τόμους και επιμέλεια του Πιπινέλη, το "Ημερολόγιον -Αρχείον" του Γεωργίου Στρέιτ, το οποίο αποτελεί σημαντική πρωτογενή πηγή για τα γεγονότα. Η έκδοση περιλαμβάνει εκτενή σχόλια του Πιπινέλη, καθώς και διαφωτιστικά παραρτήματα κειμένων από τρίτους.
Δημήτρης Μιχαλόπουλος, "Ο Εθνικός Διχασμός, Η Άλλη Διάσταση", εκδόσεις Τροχαλία, 1997. Ο συγγραφέας, πρώην πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας, αν και αντιβενιζελικός, είχε διατελέσει μεταξύ άλλων και διευθυντής του Ιδρύματος Ιστορίας του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στο βιβλίο αυτό εκθέτει τα γεγονότα παρουσιάζοντας μία πρωτότυπη θεώρηση, την επιρροή δηλαδή του θρησκευτικού παράγοντα στην τότε παγκόσμια σύγκρουση. Μεταξύ των πηγών που χρησιμοποίησε, ήταν και αδημοσίευτο ελληνικό διπλωματικό υλικό και βρετανικό υλικό από τα λεγόμενα "Κοινοβουλευτικά Αρχεία", καθώς και το Ιστορικό Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, που είχε εκδοθεί από το ίδρυμα στο οποίο διετέλεσε διευθυντής. Αξίζει να αναζητηθεί η 2η έκδοση του βιβλίου το 2012 από τον εκδοτικό οίκο Πελασγός, όπου οι αρχικές 97 σελίδες είναι πλέον 292. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το κεφάλαιο περί καταγωγής και αρχικής σταδιοδρομίας του Ελ. Βενιζέλου. Η ιδιαίτερη ερμηνεία που δίνει ο Μιχαλόπουλος στα γεγονότα μέσω αυτού του βιβλίου, προκαλεί οπωσδήποτε την προσοχή και την έντονη αντίδραση (είτε θετική, είτε αρνητική) του αναγνώστη, όπως μπορεί κάποιος να διαπιστώσει στις βιβλιοκριτικές που έκαναν δύο γνωστοί καθηγητές και σίγουρα όχι ομοϊδεάτες του Μιχαλόπουλου. Πρόκειται για τον Μελέτη Μελετόπουλο στο περιοδικό Νέα Κοινωνιολογία, τεύχος 25 του 1998 και τον Σπύρο Μαρκέτο στο περιοδικό Μνήμων, τόμος 21ος του 1999, με τον πρώτο να αποτιμά θετικά το βιβλίο του Μιχαλόπουλου και τον δεύτερο να το αποτιμά αρνητικότατα.
Heinz Richter, "Ελλάδα 1915-1917 - Μέσα από τα Ρωσικά Αρχεία", εκδόσεις Γκοβόστη, 2018. Γερμανός πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας, γνωστός για την ενασχόλησή του με τη νεότερη ελληνική ιστορία και τις αντίστοιχες δημοσιεύσεις του. Στο παρόν βιβλίο αξιοποιεί μία σημαντική πηγή που ελάχιστοι Έλληνες συγγραφείς που ασχολήθηκαν με τον Εθνικό Διχασμό είχαν χρησιμοποιήσει. Πρόκειται για τα ρωσικά (τσαρικά) διπλωματικά έγγραφα που έδωσε στο φως τη δημοσιότητας το σοβιετικό καθεστώς ελάχιστα έτη (1922) μετά την ανάρρησή του στην εξουσία.[1][9] Με άξονα λοιπόν την αφήγηση και οπτική των ρωσικών αρχείων για την περίοδο από τον Οκτώβριο του 1915 έως και τον Ιούνιο του 1917, ο συγγραφέας χτίζει και τη δική του αφήγηση για τον ελληνικό Εθνικό Διχασμό, αξιοποιώντας πάντως και άλλες πηγές, πρωτίστως όμως αντιβενιζελικές. Έτσι λοιπόν η παρουσίαση των γεγονότων σε ορισμένες περιπτώσεις καθίσταται ελλειπτική και εν τέλει προβληματική, μιας και ο συγγραφέας δεν έχει το ελαφρυντικό π.χ. του Driault που αναφέραμε παραπάνω. Παρόλα αυτά παρουσιάζονται κάποια άγνωστα στοιχεία που καθιστούν τη μελέτη αυτή σημαντική. Ως σπουδαιότερο στοιχείο αξιολογούμε τα πειστικά επιχειρήματα του Richter ως προς την πλαστότητα αν όχι ολόκληρης, οπωσδήποτε σημαντικού μέρους (π.χ. κάποια κρίσιμα υποτιθέμενα τηλεγραφήματα της Βασίλισσας Σοφίας) της περιβόητης Λευκής Βίβλου που εξέδωσε η κυβέρνηση Βενιζέλου αφού κατέλαβε εκ νέου την εξουσία το 1917. Την προβληματικότητα της Λευκής Βίβλου ως πηγής τεκμηρίωσης γεγονότων, είχαν επισημάνει και άλλοι, όπως ο Driault και αναλυτικότερα ο Ι. Μεταξάς κατά την αρθρογραφική του μονομαχία με τον Ελ. Βενιζέλο το 1934-35, χωρίς κανένας όμως να το κάνει με τόσο επαρκή τρόπο όσο ο Richter. Μία αναλυτική και διαφωτιστικότατη κριτική για το βιβλίο του Richter δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα istorikathemata.com σε άρθρο με τίτλο "Ελλάδα 1915-1917 μέσα από τα Ρωσικά Αρχεία, του Heinz Richter (εκδόσεις Γκοβόστης)".
Σημαντικότατη πηγή για την ιστορία του Εθνικού Διχασμού αποτελεί η αρθρογραφική μονομαχία του Ελευθερίου Βενιζέλου και του Ιωάννου Μεταξά, η οποία διεξήχθη μεταξύ Οκτωβρίου 1934 και Ιανουαρίου 1935 μέσω των εφημερίδων "Ελεύθερο Βήμα" και "Καθημερινή", οι οποίες φιλοξένησαν 37 άρθρα του Βενιζέλου και 70 άρθρα του Μεταξά αντίστοιχα. Άρθρα που ξετυλίγουν την ιστορία του Εθνικού Διχασμού και προσπαθούν να αποδώσουν τις ευθύνες εκεί που οι αρθρογράφοι θεωρούν ότι υπάρχουν. Ωστόσο, ο αναγνώστης πρέπει να έχει υπ 'όψιν ότι τα κείμενα αυτά γράφτηκαν σε εποχή έντονου πολιτικού πάθους και ο κάθε αρθρογράφος προσπαθούσε να αποδείξει το αλάθητο της δικής του πλευράς (του εαυτού του και της παράταξής του δηλαδή). Δεν πρόκειται δηλαδή για κάποια νηφάλια ιστορική αποτίμηση από μεριάς τους, αλλά για πολιτικό αγώνα, χωρίς αυτό να αναιρεί την σπουδαιότητα αυτών των άρθρων ως πηγή ιστορίας του Εθνικού Διχασμού! Απλά ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει κατά νου ότι πρέπει να συνδυάσει αυτά που διαβάζει εδώ και με άλλα στοιχειά και πηγές. Ως τελική αποτίμηση από την μελέτη αυτής της αρθρογραφίας, θεωρούμε ότι ο αναγνώστης εισπράττει πως η αλήθεια είναι κάπου στη μέση, αλλά οπωσδήποτε, η επιχειρηματολογία Μεταξά είναι πιο συγκροτημένη (αναλυτικότερη και με χρησιμοποίηση περισσότερων πηγών) και πείθει περισσότερο.
Η αρθρογραφία του Μεταξά κυκλοφόρησε για πρώτη φορά σε μορφή βιβλίου το 1935 από την εφημερίδα "Καθημερινή", με τίτλο "Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού (και της Μικρασιατικής Καταστροφής)". Η εφημερίδα σκόπευε όπως γράφει στο προλογικό σημείωμα, να συμπεριλάβει και τα άρθρα του Βενιζέλου ως παράρτημα σε αυτή την έκδοση, αλλά η έκρηξη του βενιζελικού στρατιωτικού κινήματος τον Μάρτιο του 1935 ανέβαλε το εγχείρημα. Αρκετά έτη αργότερα, το 1953 η εφημερίδα "Εθνικός Κήρυξ" πραγματοποιεί την έκδοση των άρθρων και των δύο ανδρών μαζί, με τίτλο "Η Ιστορία του Εθνικού Διχασμού (1915-1935) όπως την εξέθεσαν εις σειρά άρθρων των, οι Ελευθέριος Βενιζέλος και Ιωάννης Μεταξάς". Το 1994 οι εκδόσεις Κυρομάνος κυκλοφορούν και αυτές τη συνολική αρθρογραφία των δύο ανδρών, προσθέτοντας κι ένα σημαντικό έγγραφο για το οποίο πολύς λόγος γίνεται για αυτό μέσα στα άρθρα. Πρόκειται για τις μυστικές εγγυήσεις εδαφικών ανταλλαγμάτων που έδωσε η Γερμανία στον Βασιλέα Κωνσταντίνο τον Σεπτέμβριο του 1915 σε περίπτωση που η Ελλάς έμενε ουδέτερη μέχρι το τέλος του πολέμου. Ο πρώτος που αποκάλυψε αυτές τις εγγυήσεις ήταν ο Ι. Μεταξάς μέσα από αυτά τα άρθρα, ενώ ο Ελ. Βενιζέλος αρνήθηκε την ύπαρξή τους. Η αρχειακή έρευνα απέδειξε ότι οι εγγυήσεις είχαν όντως δοθεί.[1][10]
Προσπερνώντας το ιδεολογικό δίπολο "βενιζελισμού - αντιβενιζελισμού" ως προς την οπτική των συγγραφέων και εξετάζοντας μία πιο εξειδικευμένη πτυχή του ζητήματος, ας αναφέρουμε και την διδακτορική διατριβή του εθνικομπολσεβίκου (κατά δήλωσή του) Δημήτρη Κιτσίκη. Εκδόθηκε το 1963 στα γαλλικά, αλλά μόλις πρόσφατα (2018) κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Ηρόδοτος. "Προπαγάνδα και Πιέσεις στην Διεθνή Πολιτική - Η Ελλάς και οι Διεκδικήσεις της στην Συνδιάσκεψη της Ειρήνης (1919-1920)" ο τίτλος αυτής, όπου μέσα από δημοσιευμένες αλλά και ανέκδοτες διπλωματικές πηγές, εξετάζονται οι διεκδικήσεις της Ελλάδος κατά την συνδιάσκεψη της Ειρήνης που έλαβε χώρα μετά το τέλος του πολέμου, καθώς και οι μηχανισμοί προπαγάνδας που ανέπτυξε η ελληνική πλευρά προς προβολή των διεκδικήσεων.
Τέλος, αν κάποιος ενδιαφέρεται να δει την οπτική των κομμουνιστών για το ζήτημα του Εθνικού Διχασμού, συνίσταται, ο 5ος και τελευταίος τόμος της "Ιστορίας της Νεώτερης Ελλάδας" του Γιάννη Κορδάτου, ο οποίος καλύπτει την περίοδο 1900-1924 και εκδόθηκε το 1958 από τον εκδοτικό οίκο "20ός αιώνας". Ο Κορδάτος έζησε τα τότε γεγονότα και διετέλεσε γενικός γραμματέας του ΚΚΕ και διευθυντής της εφημερίδας "Ριζοσπάστης". Επίσης υπήρξε ο πρώτος Έλληνας ιστοριογράφος που επιχείρησε τη συγγραφή ολόκληρης της ελληνικής ιστορίας με βάση τη μαρξιστική μεθοδολογία και θεώρηση των πραγμάτων. Οι μετέπειτα Έλληνες μαρξιστές συγγραφείς που έγραψαν για τον Εθνικό Διχασμό και τη νεοελληνική ιστορία γενικότερα, ακολούθησαν το παράδειγμα του Κορδάτου, άλλος σε μικρότερο και άλλος σε μεγαλύτερο βαθμό.
Μικρασιατική Εκστρατεία
Πριν ολοκληρώσουμε αυτή τη μελέτη, κρίνουμε απαραίτητο να αναφέρουμε συνοπτικά κάποια αξιόλογα βιβλία σχετικά με την Μικρασιατική Εκστρατεία καθώς και βιογραφίες για τους δύο κύριους πρωταγωνιστές του Εθνικού Διχασμού, τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τον Βασιλέα Κωνσταντίνο Α'.
Η Μικρασιατική Εκστρατεία θεωρούμε ότι αποτελεί αυτοτελές επεισόδιο της όλης περιόδου του Εθνικού Διχασμού και γι' αυτό έχει και την ξεχωριστή και ιδιαιτέρως πλούσια βιβλιογραφία της.
Οι σημαντικότερες πηγές για αυτό το ζήτημα είναι γραμμένες κυρίως από στρατιωτικούς που συμμετείχαν στην εκστρατεία. Το κύριο σύγγραμμα που εκπροσωπεί τις απόψεις της βασιλικής πλευράς, είναι το βιβλίο του στρατιωτικού και μετέπειτα υπουργού Ξενοφώντος Στρατηγού, το οποίο φέρει τον τίτλο "Η Ελλάς εν Μικρά Ασία - Ιστορική Επισκόπησις επί τη βάσει επισήμων εγγράφων και πηγών". Εκδόθηκε το 1925, αφού είχε προηγηθεί η δημοσίευση του περιεχομένου του σε μορφή άρθρων εφημερίδας μέσα στο ίδιο έτος. Αντίστοιχα η βενιζελική πλευρά απάντησε μέσα στο ίδιο έτος με μία σειρά άρθρων που στη συνέχεια πήραν κι αυτά τη μορφή βιβλίου με τίτλο "Η Αγωνία ενός Έθνους" και αποτελούσε καρπό της συνεργασίας του δημοσιογράφου Ιωάννου Πασσά με τον τέως Αρχιστράτηγο Αναστάσιο Παπούλα. Άλλες σημαντικές πρωτογενείς αλλά και δευτερογενείς πηγές, προέρχονται από τους Νικόλαο Τρικούπη, Βίκτωρα Δούσμανη, Μιχαήλ Ροδά, Κωνσταντίνο Μαζαράκη Αινιάν, πρίγκηπα Ανδρέα, Κλεάνθη Μπουλαλά, Βασίλειο Μόστρα, Σπύρο Μαρκεζίνη, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνων, καθώς και τις εκδόσεις από το Γενικό Επιτελείο Στρατού (ΓΕΣ), ενώ η μαρξιστική πλευρά εκπροσωπείται κυρίως από το έργο του Νίκου Ψυρούκη. Ενδιαφέρον για το ζήτημα παρουσιάζει και το βιβλίο του Ελευθερίου Σταυρίδη, "Τα Παρασκήνια του ΚΚΕ", μιας και ο συγγραφέας, ο οποίος είχε αποκηρύξει τον κομμουνισμό όταν έγραψε το βιβλίο, υπήρξε στρατιώτης στο Μικρασιατικό Μέτωπο (και μέλος της μυστικής κεντρικής επιτροπής του Μετώπου που είχε συστήσει το ΚΚΕ) και διετέλεσε μετέπειτα γ.γ. και βουλευτής του ΚΚΕ.
Εξαιρετικές συνθέσεις πρωτογενών πηγών, όσο και ανέκδοτου υλικού έχουν κάνει στις μελέτες τους οι καθηγητές Michael Llewellyn -Smith (Το Όραμα της Ιωνίας), Σωτήρης Ριζάς (Το Τέλος της Μεγάλης Ιδέας) και Σπυρίδων Πλουμίδης (Τα Μυστήρια της Αιγηίδος). Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στο βιβλίο του Κωνσταντίνου Βλάσση, "Πρόσφυγες, Οικονομία & Νομοθεσία κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία"(εκδόσεις Δούρειος Ίππος, 2020). Παρόλο που όπως φαίνεται από τον τίτλο του, το βιβλίο ασχολείται με κάποια συγκεκριμένα θέματα της Μικρασιατικής Εκστρατείας, εντούτοις είναι ιδιαιτέρως σημαντικό, αφενός διότι το μεγαλύτερο μέρος των πηγών του συγγραφέα προέρχεται από αδημοσίευτα αρχεία (Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών, Γενικά Αρχεία του Κράτους κ.ά.), αφετέρου διότι διέλυσε ένα διαδεδομένο και ιδιαιτέρως συκοφαντικό μύθο! Πρόκειται για το μύθο που αφορά τον Νόμο 2870/1922, ο οποίος σύμφωνα με μία άποψη, ψηφίστηκε από την κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη προκειμένου να εμποδίσει του Μικρασιάτες να έρθουν στην Ελλάδα και άρα, συνεκδοχικά, άφησε ηθελημένα τους ελληνικούς αυτούς πληθυσμούς να σφαγούν από τον Κεμάλ, με αιτιολογία ότι δεν ήθελαν να καταφύγουν στην Ελλάδα και να προστεθούν στους ψηφοφόρους του βενιζελισμού. Η επισταμένη έρευνα που έκανε ο Βλάσσης απέδειξε το αβάσιμο αυτής της θεωρίας. Να τονίσουμε επίσης ότι στις σελίδες 16-22 του βιβλίου, υπάρχει μία πολύ καλή παρουσίαση και ανάλυση της βιβλιογραφίας σχετικά με την Μικρασιατική Εκστρατεία και ακολουθεί (σελ. 23-36) μία αναλυτική παρουσίαση του Νόμου 2870/1922 ως προς το πώς παρουσιάζεται αυτός στην έως τώρα βιβλιογραφία.
Για τη Δίκη των Εξ, η οποία υπήρξε το επιστέγασμα της Μικρασιατικής εκστρατείας και καταστροφής, σημαντική πηγή αποτελούν τα "Εστενογραφημένα Πρακτικά" της, όπως κυκλοφόρησαν από την εφημερίδα "Πρωία" το 1931 και επανεκδόθηκαν από διάφορους εκδοτικούς οίκους (Πελασγός, Δημιουργία, Πελεκάνος). Επίσης το βιβλίο του Χαράλαμπου Βοζίκη, "Αι Απολογίαι των θυμάτων της 15 Νοεμβρίου 1922" και η έκδοση του Ιδρύματος Ιστορίας του Ελευθερίου Βενιζέλου με τίτλο "Η Δίκη των Οκτώ και η Εκτέλεση των Έξι - Ένα Δράμα του Σύγχρονου Ελληνισμού" προσφέρουν μία ολοκληρωμένη θεώρηση του ζητήματος.
Βιογραφίες
Βιογραφίες των δύο πρωταγωνιστών του Εθνικού Διχασμού και κυρίως του Ελευθερίου Βενιζέλου, έχουν εκδοθεί αρκετές, χωρίς όμως να είναι απολύτως αντικειμενικές, αφού συνήθως προέρχονται από φανατικούς θαυμαστές των βιογραφουμένων προσώπων κι ενίοτε από φανατικούς αντιπάλους τους!
Από τις βιογραφίες του Ελ. Βενιζέλου, που έχουν γραφτεί από φιλικά διακείμενους συγγραφείς, ξεχωρίζουν οι εξής:
"Ελευθέριος Βενιζέλος, η Ζωή και το Έργο του" σε 4 τόμους, του εκδότη και δημοσιογράφου Δημητρίου Πουρνάρα. Πρόκειται για την εκτενέστερη βιογραφία του Βενιζέλου, η οποία πάσχει όμως στο ότι αρκετές φορές ο συγγραφέας δεν αναφέρει τις πηγές του.
"Ελευθέριος Βενιζέλος - Πλαστουργός Ιστορίας" του Στέφανου Στεφάνου ο οποίος διετέλεσε ιδιαίτερος γραμματέας του Βενιζέλου. Έγραψε ή επιμελήθηκε και άλλα βιβλία σχετικά με τον Βενιζέλο ("Ο Βενιζέλος όπως τον Έζησα από κοντά", "Ελευθερίου Βενιζέλου Πολιτικαί Υποθήκαι ", "Ελευθερίου Βενιζέλου Τα Κείμενα").
"Ελευθέριος Βενιζέλος ο Άνθρωπος, ο Ηγέτης", εκτενής βιογραφία που κυκλοφόρησε σχετικά πρόσφατα (2017) από το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών "Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος", γραμμένη από τον γενικό διευθυντή του ιδρύματος, Νικόλαο Παπαδάκη.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το βιβλίο του Ιωάννη Μανωλικάκη "Ελευθέριος Βενιζέλος, Η άγνωστη ζωή του", που κυκλοφόρησε το 1985. Ο συγγραφέας, θαυμαστής του Βενιζέλου, πραγματοποίησε μία λεπτομερή έρευνα για την ιδιωτική ζωή του βιογραφούμενου, όπου φώτισε πολλές άγνωστες πτυχές, συζητώντας και αντλώντας υλικό από πολλά πρόσωπα του περιβάλλοντος του, ενώ εντύπωση προκαλεί και η συνέντευξη που του παραχώρησε ο Απόστολος Τσερέπης, επίδοξος δολοφόνος του Βενιζέλου! Στα γεγονότα πάντως της δημόσιας ζωής του Βενιζέλου, ο Μανωλικάκης ακολουθεί την πεπατημένη, βασιζόμενος αποκλειστικά σε συγγραφείς όπως ο Βεντήρης και χωρίς να ψάχνει το ζήτημα περισσότερο.
Από τις βιογραφίες που έχουν γραφεί από συγγραφείς που κατακρίνουν τον Βενιζέλο, η πιο λεπτομερής είναι το βιβλίο του καθηγητή Κώστα Μπαρμπή με τίτλο "Ελ. Βενιζέλος, Εθνάρχης ή Εθνικός Ολετήρας;".
Πολλά επίσης συλλογικά έργα υπάρχουν για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, από τα οποία ξεχωρίζουν τα "Μελετήματα γύρω από τον Βενιζέλο και την Εποχή του" σε επιμέλεια Οδυσσέα Δημητρακόπουλου και Θάνου Βερέμη, "Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η Εποχή του" σε επιμέλεια Θάνου Βερέμη και Ηλία Νικολακόπουλου, ενώ μεγάλο ενδιαφέρον επίσης έχει και το "Αντιβενιζελικοί Λίβελοι", όπου συγκεντρώνει αρχειακό υλικό και μαρτυρίες από έντυπες καταγγελίες εναντίον του Βενιζέλου καθ' όλο τον πολιτικό του βίο.
Φροντισμένες είναι και οι εκδόσεις , από το Ίδρυμα Ιστορίας του Ελευθερίου Βενιζέλου, των τόμων που περιλαμβάνουν τις ανακοινώσεις των συμμετεχόντων κατά την ετήσια εκδήλωση για την επέτειο θανάτου του Βενιζέλου και περιέχουν πάντα ενδιαφέροντα στοιχεία για τον Βενιζέλο και τον Εθνικό Διχασμό.
Οι κυριότερες βιογραφίες για τον Βασιλέα Κωνσταντίνο, που έχουν γραφτεί από θαυμαστές του, πέρα από του Edouard Driault που μνημονεύσαμε παραπάνω, είναι η δίτομη από τον στρατηγό Ιωάννη Ιωαννίδη που φέρει τον τίτλο "Κωνσταντίνος ΙΒ' " και σε νεότερη εποχή η επίσης δίτομη του Κώστα Μπαρμπή με τίτλο "Κωνσταντίνος ΙΒ' ο Στρατηλάτης". Από συγγραφείς που στέκονται επικριτικά απέναντι στον Κωνσταντίνο, αναφέρουμε του Θωμά Βαίδη το έργο "Κωνσταντίνος, Μελέτη Πολιτικής Ιστορίας και Κριτικής".
Επίλογος
Όπως αναφέραμε και στην αρχή αυτού του άρθρου, η πλήρης μελέτη και κατανόηση των γεγονότων του Εθνικού Διχασμού είναι αδύνατη λόγω καταστροφής σημαντικών ντοκουμέντων. Εντούτοις, ο αριθμός στοιχείων που έχουν έρθει στο φως όλες αυτές τις δεκαετίες είναι αρκετά ικανοποιητικός ώστε να συνθέσουμε τη μεγάλη εικόνα –αν μας επιτρέπεται αυτή η έκφραση– και να ερμηνεύσουμε ακόμη και λεπτομέρειες. Παρόλα αυτά δυστυχώς παρατηρείται το φαινόμενο ακόμη και στην εποχή μας (2020) να γράφονται βιβλία και άρθρα σχετικά με τον Εθνικό Διχασμό όπου είναι πρόδηλο πως οι συγγραφείς παραλείπουν σημαντικές πτυχές των γεγονότων, είτε από άγνοια της βιβλιογραφίας, είτε δυστυχώς διότι απλά προεπιλέγουν τα στοιχεία που θα παρουσιάσουν… Έτσι, η αφήγησή τους είναι ελλειπτική και μεροληπτική ταυτόχρονα. Ελπίζουμε πως κάποια στιγμή θα υπάρξει κάποιο έργο που θα συνδυάσει τη μέγιστη δυνατή αντικειμενικότητα με την άριστη γνώση των διαθέσιμων πηγών και θα προχωρήσει σε μία συνθετική εργασία για τον Εθνικό Διχασμό.
Σημειώσεις
[1] Το άρθρο βασίστηκε στα βιβλία περί Εθνικού Διχασμού που έχει μελετήσει ο γράφων, διαδικτυακή αναζήτηση πληροφοριών (κυρίως για εκδοτικούς οίκους και έτη χρονολογίας εκδόσεως ορισμένων βιβλίων) και σε προφορική και γραπτή ανταλλαγή απόψεων με τον ιστορικό συγγραφέα κ. Ιωάννη Δασκαρόλη, τον οποίο ευχαριστώ θερμά.
[2] Πολλά έγγραφα του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών έχουν καταστραφεί ανά περιόδους, τόσο από Έλληνες, όσο και από ξένους (αρχές Κατοχής περιόδου 1941-1944), με αποτέλεσμα το περιεχόμενό τους για κρίσιμα γεγονότα εκείνης της εποχής να είναι αρκετά φτωχό.
[3] Η τάση του Ενεπεκίδη να αποδίδει σημασία πολύ μεγαλύτερη από την πραγματική, στα διάφορα έγγραφα των αρχείων που κατά καιρούς ερεύνησε, αποτυπώνεται πλήρως στο βιβλίο του "Η Ελληνική Αντίστασις 1941-1944, Όπως αποκαλύπτεται από τα μυστικά αρχεία της Βέρμαχτ εις την Ελλάδα", το οποίο κυκλοφόρησε το 1964. Στην πραγματικότητα, αυτά τα αρχεία της Βέρμαχτ ήταν το αρχείο του υπαξιωματικού Βέντε που υπηρετούσε στην υπηρεσία Ic, Υπηρεσία συλλογής στρατιωτικών πληροφοριών, οπού πολλές φορές οι πληροφορίες ήταν ανακριβέστατες! Για μια πολύ καλή κριτική πάνω σε αυτό το θέμα, βλ. Η αναξιοπιστία των περιβόητων "μυστικών αρχείων της Βέρμαχτ", άρθρο δημοσιευμένο σε δύο μέρη στην ιστοσελίδα istoriakatoxis.blogspot.com.
[4] Αναλυτική παρουσίαση αυτής τη πτυχής της εξωτερικής πολιτικής της Ελλάδος και των τότε απόψεων Βενιζέλου, υπάρχει στο βιβλίο του Κώστα Λούλου "Η Γερμανική Πολιτική στην Ελλάδα 1896-1914" από τη σελίδα 151 έως το τέλος.
[5] Ενδέχεται σε αυτό να έπαιξε ρόλο το γεγονός ότι ο Πασσάς μετά το αποτυχημένο βενιζελικό στρατιωτικό κίνημα του Μαρτίου 1935 έφυγε προσωρινά από την Ελλάδα και διέκοψε την κυκλοφορία της εφημερίδας του, ενώ αργότερα αν και επανήλθε και συνέχισε την έκδοσή της, σύντομα η κυκλοφορία της εφημερίδας διεκόπη και πάλι από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Υπό εξέταση παραμένει το αναφερόμενο από κάποιες ιστοσελίδες ότι ο Β' τόμος είναι το βιβλίο του Ιωάννου Πασσά "Η Αγωνία ενός Έθνους", διότι το βιβλίο αυτό είχε προηγηθεί χρονικά (1925) και δεν ασχολείται με τα υπόλοιπα έτη του Εθνικού Διχασμού αλλά με την Μικρασιατική Εκστρατεία. Το κενό της αφήγησης Πασσά για τα ενδιάμεσα έτη, εν μέρει αναπληρώνεται με την συνοπτική παρουσίαση των γεγονότων στον τόμο "Ελλάς Β" του Νεωτέρου Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού "Ήλίου" που εξέδιδε ο Πασσάς, ο οποίος κυκλοφόρησε το 1980.
[6] Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντιπαράθεσή του με τον συμπατριώτη του, Compton Mackenzie ο οποίος διετέλεσε σταθμάρχης της βρετανικής μυστικής υπηρεσίας στην Αθήνα κατά την εξεταζόμενη περίοδο και είχε γράψει το βιβλίο" First Athenian Memories" επίσης μέσα στο 1931, ελάχιστο καιρό πριν από τον Thomson. O Mackenzie στη συνέχεια έγραψε το βιβλίο "Greek Memories" το οποίο κυκλοφόρησε το 1932 και επιχείρησε να αντικρούσει το περιεχόμενο του βιβλίου του Thomson, κατηγορώντας τον μάλιστα ότι είχε πληρωθεί από την ελληνική βασιλική οικογένεια για αυτό (κι ο ίδιος ο Macκenzie πάντως κατηγορήθηκε για διαστρέβλωση γεγονότων)! Ο Mackenzie προκειμένου να θεμελιώσει όσο πιο πειστικά γίνεται την θεώρησή του στα γεγονότα που περιγράφει στο βιβλίο αυτό, έκανε χρήση και υπηρεσιακών εγγράφων που θεωρούνταν απόρρητα, με αποτέλεσμα να διωχθεί δικαστικώς στην πατρίδα του και να αφαιρέσει αυτό το περιεχόμενο από τη 2η έκδοση του βιβλίου του, το 1939. Τα βιβλία του MacKenzie δεν έχουν εκδοθεί στην Ελλάδα. Παρόλα αυτά, το "Greek Memories" δημοσιεύθηκε σε συνέχειες και μεταφρασμένο στα ελληνικά με τίτλο "Ελληνικά Απομνημονεύματα" στην εφημερίδα "Αθηναικά Νέα" προς τα τέλη του 1932. Πιθανολογούμε ότι η δημοσίευση ήταν απάντηση στην αντίστοιχη δημοσίευση της "Καθημερινής" του βιβλίου του Thomson.
[7] Η κυκλοφορία του βιβλίου στις ΗΠΑ καθυστέρησε για περίπου 3 έτη, διότι εν τω μεταξύ οι ΗΠΑ είχαν εισέλθει στον πόλεμο, στο πλευρό των κρατών της Αντάντ και θεωρήθηκε ότι το περιεχόμενο του βιβλίου έθιγε τους Συμμάχους.
[8] O Mackenzie στο βιβλίο του "First Athenian Memories" που αναφέραμε πριν, γράφει στις σελίδες 304-306 επικριτικά για τον Hibben, την θεώρησή του στα γεγονότα καθώς και τις πηγές πληροφόρησής του, αποκρούει ωστόσο τη φήμη που διέδιδε η γαλλική προπαγάνδα για τον Hibben ότι δηλαδή πληρωνόταν από τη γερμανική πρεσβεία, λέγοντας πως δεν υπήρξαν αποδείξεις επί αυτού.
[9] Σε αντίθεση με τη συνηθισμένη πρακτική των περισσοτέρων κρατών να δημοσιεύουν επιλεκτικά και ανά συγκεκριμένες (μεγάλες συνήθως) χρονικές περιόδους τα διπλωματικά τους έγγραφα, το σοβιετικό καθεστώς αποφάσισε να δημοσιεύσει σχεδόν αμέσως όλα τα διπλωματικά έγγραφα από το καθεστώς που είχε καταλύσει.
[10] Μνεία αυτών των εγγυήσεων κάνουν και οι συγγραφείς που μελέτησαν διπλωματικά αρχεία από κράτη της Τριπλής Συμμαχίας όπως ο Λεονταρίτης και ο Ενεπεκίδης στα βιβλία τους που μνημονεύσαμε παραπάνω.