ΛΟΥΚΑΣ ΠΑΤΡΑΣ (11.1.1921-13.1.2022) ΜΙΑ ΣΕΜΝΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΣΦΑΛΙΣΕΩΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ: ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ
IN MEMORIAM[1]
υπό Χρήστου Π. Μπαλόγλου
«Ὅταν δ’ ἔλθη τὸ πεπρωμένον τέλος, οὐ μετά λήθης ἄτιμοι κεῖνται, ἀλλά μετά μνήμης τὸν ἀεὶ χρόνον ὑμνούμενοι θάλλουσι».
Ξ ε ν ο φ ώ ν τ ο ς, Απομνημονεύματα Β΄ Ι 3.
Την 13ην Ιανουαρίου 2022 έληξε το θαύμα της ζωής για τον Λουκά Πάτρα. Έζησε ο Λουκάς Πάτρας πέραν του αιώνος (101 έτη) και άσκησε την ελευθερία του για τόσον μόνον χρόνο. Πέρα από τα όρια του βιωμένου αυτού χρόνου υπάρχει απλώς –και αναφέρομαι για ύπαρξη επίγεια– στην μνήμη των συγγενών, φίλων και των γνωρίμων του, μαθητών και συναδέλφων του, αλλά και με την παρουσία του έργου του, διατηρημένου στην επιστημονική συγκρότηση όσων εμαθήτευσαν πλησίον του, και θησαυρισμένου στα πολυπληθή δημοσιεύματά του, αγαθά διανθρώπινης αξίας και λειτουργίας, υπαρκτά σε χρόνο εκτεταμένο πολύ πέραν από τον χρόνο της ζωής των συγγραφέων τους.
Γεννημένος ο Λουκάς Πάτρας την 11ην Ιανουαρίου 1921, στον Πύργο της Ηλείας, καταγόμενος από την Ρούμελη, έτυχε, ομού μετά του αδελφού του και της αδελφής του, της επιμελούς φροντίδος της ευάγωγης και πεπαιδευμένης οικογενείας του, δεδομένου ότι ο πατέρας του, Παναγιώτης Πάτρας, θεολόγος, υπήρξε επί σειράν ετών διευθυντής του ιστορικού Β΄ Γυμνασίου Αρρένων Αθηνών. Ο Παναγιώτης Πάτρας υπήρξε υιός του κληρικού Λουκά Πάτρα, ο οποίος υπήρξε επί σειρά ετών ιερατικώς προϊστάμενος του ιερού Ναού της Αγίας Κυριακής Πύργου, όπου εποίμανε θεοφιλώς[2] και ποικιλοτρόπως ευηργέτησε τον Σύνδεσμο των εν Αθήναις Πυργίων.
Εκκίνησε ο Λουκάς Πάτρας την στοιχειώδη, πρωτοβάθμια εκπαίδευση στην γενέτειρά του, συνέχισε και ωλοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση στο ιστορικό Α΄ Γυμνάσιο Αρρένων Θεσσαλονίκης, εισήχθη στην Νομική Σχολή του Α. Π. Θεσσαλονίκης (1938-1939), όπου διήκουσε τα μαθήματα των Περικλέους Βιζουκίδη, Γ. Φαρδή, Αβροτέλους Ελευθεροπούλου, Δημοσθ. Στεφανίδη και Ξεν. Ζολώτα και μετεγράφη την επομένη χρονιά στην Νομική Σχολή Αθηνών. Έλαβε μέρος ενεργό στην Εθνική Αντίσταση, στην Ομάδα Ελληνική Ταξιαρχία, ότε και φυλακίσθηκε. Απεφοίτησε από την Νομική Σχολή στο τέλος της Κατοχής, διετέλεσε στην βραχύβια Κυβέρνηση (1-21 Νοεμβρίου 1945) Παναγιώτη Κανελλοπούλου ιδιαίτερος γραμματέας του υπουργού Παιδείας Ιωάννου Ν. Θεοδωρακοπούλου. Έλαβε ενεργό μέρος, εκπληρώνοντας την στρατιωτική θητεία (Μάιος 1946-Δεκεμβριος 1949) στον αδελφοκτόνο, φονικό μεταξύ των Ελλήνων πόλεμο, επισημαίνοντας σε σχετική του επιστολή προς τον Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο, ότι η Ελλάδα ξαναγύρισε στον Μεσαίωνα.[3]
Δικηγόρος Αθηνών από του 1950 και κοινωνικοασφαλιστικών οργανισμών, εδημοσίευσε την μελέτη με τον τίτλον, Τα ελάχιστα όρια παροχών και συντάξεων των ασφαλιστικών Ταμείων (1954). Με υποτροφία του Ι.Κ.Υ. πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι, στην Σχολή Νομικών και Οικονομικών Επιστημών (1954- 1957), υπό την εποπτεία του διασήμου Συνταγματολόγου Georges Vedel (Auch 5.7.1910-Paris 21.2.2002), Προέδρου του Ανωτάτου Συνταγματικού Συμβουλίου της Γαλλίας (1980-1989). Αναγορεύθηκε αριστοβάθμιος διδάκτωρ (doctorat d’Etat), με εναίσιμο διδακτορική διατριβή με τον τίτλον, L’interpretation en droit public interne (Η ερμηνεία στο εσωτερικό δημόσιο δίκαιο) (1957).
Τα χρόνια των σπουδών του στο Παρίσι θα συντελέσουν στην ολοκλήρωσή του ως επιστήμονος και συχνά-πυκνά θα αναφέρεται στην εποχή αυτή, μία εποχή, κατά την οποία θα συνδεθή με άλλους Έλληνες σπουδαστές, οι οποίοι θα καταλάβουν περίοπτη θέση στην ελληνική διανόηση.[4]
Με την επιστροφή του στην Ελλάδα, δραστηριοποιήθηκε ως δικηγόρος και άρχισε να δημοσιεύη για θέματα με αντικείμενο την κοινωνική ασφάλιση και το κοινωνικό δίκαιο. Έλαβε μέρος, και μάλιστα ενεργότατο, στην επιτροπή τεχνοκρατών, που είχε συστήσει ο πρωθυπουργός Κων. Καραμανλής κατά την πρωθυπουργία 1958-1961, όταν και συνέταξε την οικονομικοτεχνική μελέτη, το σχέδιο νόμου και την εισηγητική έκθεση του Ν. 4169/ 1961 "περί αγροτικών κοινωνικών ασφαλίσεων", που ουσιαστικώς αποτελεί την ληξιαρχική πράξη γεννήσεως του ΟΓΑ. Διορισμένος το 1961 Υποδιοικητής του Ι.Κ.Α., θα αναλάβη πρώτος Γενικός Διευθυντής του ΟΓΑ.
Συνεχίζοντας το ερευνητικό και συγγραφικόν του έργον, θα εκδώση το 1965 το βαρύτιμον έργον του, με τον τίτλον, "Τα θεμελιώδη προβλήματα της Κοινωνικής Πολιτικής". Αθήνα: Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων, 1965, 286σσ., ένα έργο, το οποίο εβραβεύθη από την Ακαδημία Αθηνών. Η επίδοση του βραβείου έλαβε χώρα κατά την πανηγυρική συνεδρία της Ακαδημίας Αθηνών, την 29ην Δεκεμβρίου 1966, και ο Λουκάς Πάτρας έχει χαρακτηρίσει αυτήν την ημέρα «μία ίσως από τις ευτυχέστερες της ζωής μου».[5]
Το έτος 1966 αποτελεί έναν σταθμό για τον Πάτρα. Εξελέγη έκτακτος επί τριετεί θητεία Καθηγητής στην ‘Εδρα της Κοινωνικής Πολιτικής της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών του Α. Π. Θεσσαλονίκης, μία διαδικασία, η οποία είχε εκκινήσει από του έτους 1962. Με πάσα επιμέλεια, αφοσίωση και αγάπη θα θεραπεύση το επιστημονικό αυτό αντικείμενο της Κοινωνικής Πολιτικής, αναγνωρίζοντας ο ίδιος, την προτεραιότητα στον Δημήτριο Καλιτσουνάκι (Χανιά 24 Οκτωβρίου 1888-Αθήνα 20 Ιανουαρίου 1982),[6] με την έκδοση, πρώτον, του διτόμου έργου για το εργατικό ζήτημα, το οποίον αποτελεί μετάφραση του έργου του οικονομολόγου και κοινωνικοπολιτικού πανεπιστημιακού Heinrich Herkner (Λίμπερετς Τσεχίας 27.6.1863 – Βερολίνο 27.5.1932)[7], αλλά με τόσες διασκευές και συμπληρώσεις για τα ισχύοντα στην Ελλάδα, και δεύτερον, με το κεφάλαιο Κοινωνική Πολιτική, που περιέχεται στο έργον του ιδίου του Καλιτσουνάκι, "Εφηρμοσμένη Πολιτική Οικονομία"[8] Είναι άξιον προσοχής και διδάγματος για τους νεωτέρους, ότι ο Λουκάς Πάτρας απέδωσε τον δέοντα σεβασμό τόσον στον Καλιτσουνάκι[9], όσον και στους επιγόνους του[10], που ασχολήθησαν με το ίδιο αυτό αντικείμενο. Το εκτενές δημοσίευμα του Πάτρα, "Η Δημοσία Κοινωνική Διοίκησις εν Ελλάδι"[11] συνετέλεσε στην αυτοδύναμη ανάπτυξη του κλάδου και στην ίδρυση αυτοτελών πανεπιστημιακών Τμημάτων με τον τίτλον Τμήμα Κοινωνικής Διοικήσεως. Τακτικός Καθηγητής της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών του Α.Π. Θεσσαλονίκης από του 1969, θα διδάξη Ιστορία του Οικονομικού Βίου, συγγράφοντας σχετικό σύγγραμμα[12], ενώ άξια μνείας είναι η μετάφραση του έργου του κοινωνικού επιστήμονος Andre Philip (28.6.1902-5.7.1970), με τον τίτλον, Histoire des faits économiques et sociaux, με τον γενικώτερον τίτλον, "Ιστορία της οικονομικής και κοινωνικής αναπτύξεως", 2 τόμοι, Αθήναι, έκδοση του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών, 1972. Με τα δύο αυτά έργα συμβάλλει ο Πάτρας στην μελέτη της Ιστορίας των Οικονομικών Θεωριών του Οικονομικού Βίου.
Θα μετάσχη ενεργά στις κυβερνήσεις της περιόδου από της 21ης Απριλίου 1967 μέχρι της 25ης Νοεμβρίου 1973, όταν θα αναλάβη, πρώτον, υπουργός Προνοίας από της 20ης Ιουνίου 1968, οπότε, «όσο και εάν φαίνεται παράδοξον», όπως επισημαίνει η έγκριτος ιστορικός των θεσμών και του δικαίου Δρ. Χαρίκλεια Γ. Δημακοπούλου[13], συνέλαβε πρώτος την ιδέα και κατέβαλε την πρώτη προσπάθεια ενοποιήσεως των ασφαλιστικών ταμείων, δεύτερον, υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου από της 29ης Ιουνίου 1970 με αρμοδιότητες συντονιστικές και του τομέα κοινωνικής πολιτικής, και τρίτον, υπουργός Βορείου Ελλάδος από της 21ης Ιανουαρίου 1971 μέχρι της 25ης Αυγούστου 1971. Έκτοτε θα αποχωρήση της ενεργού πολιτικής και θα συνεχίση το διδακτικόν του έργον μέχρι της απολύσεώς του με την Συντακτική Πράξη της 3.9.1974. Θα διδάξη στο Πανεπιστήμιον του Αλγερίου 1975-1978.
Με την εγκατάστασή του στην Αθήνα, συνέχισε ιδιωτεύων πλέον, να συνεργάζεται με Εγκυκλοπαιδείες, με περιοδικά, και να συγγράφη τα δύο σημαντικά έργα του, άξια προβολής και μελέτης, απότοκα μόχθου και επισταμένης ερεύνης. Πρόκειται για το δίτομον έργον του, "Εξουσία και Διανόηση στη Νεότερη και Σύγχρονη Ελλάδα"[14] και το πανόραμα των εξελίξεων στον πολιτικό και κοινωνικό βίο της χώρας με το δίτομο έργον του "Μνήμη προσώπων και Γεγονότων"[15], ένα έργο αυτοβιογραφικού χαρακτήρα, που μας φέρνει στην μνήμη τον Φαναριώτη ευρυμαθέστατο λόγιο, στρατιωτικό, διπλωμάτη, αρχαιολόγο, πανεπιστημιακό, αλλά και λογοτέχνη Αλέξανδρο-Ρίζο Ραγκαβή (ΚΠολις 27 Δεκεμβρίου 1809 – Αθήνα 16 Ιανουαρίου 1892)[16] και τον ευπατρίδη Αιγυπτιώτη διπλωμάτη και λογοτέχνη, έγκριτο μεταφραστή αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και της Καινής Διαθήκης Άγγελο Βλάχο (Μανσούρα 4 Φεβρουαρίου 1915 – Αθήνα 8 Φεβρουαρίου 2003), τακτικόν μέλος της Ακαδημίας Αθηνών από του 1985[17], με την εξάτομη αυτοβιογραφία του.[18]
Ο Λουκάς Πάτρας υπείκων στην παραίνεση του Απ. Παύλου «Μη γίνεσθε δοῡλοι ἀνθρώπων» (Α΄ Κορ. ζ΄ 23), διαπνεόταν από βαθύ αίσθημα ελευθερίας και υπευθυνότητος. Κόμματα και φρατρίες, ενδοπανεπιστημιακές, οικονομικές και πολιτικές ήσαν κάτι το άγνωστο στον Λουκά Πάτρα. Μιμούμενος τον Κύριο, ο Οποίος «ἐκένωσεν ἑαυτόν, μορφήν δούλου λαβών» (Φιλιππ. β΄ 7), και έχοντας πρό οφθαλμών του την υπόμνησή Του «Οὐαί ὑμῖν, ότι ἀγαπᾶτε τὴν πρωτοκαθεδρίαν» (Λκ. ια΄ 43), απέφευγε την ανάλωση του χρόνου του σε μάταιες εκδηλώσεις και επιδείξεις. Υπήρξε ο αείμνηστος «πρᾶος καὶ ταπεινός τῇ καρδίᾳ», όπως και ο Κύριος (Μτθ. ια΄ 29), επιεικής και συγκαταβατικός και πρόθυμος σε κάθε έργο, ευγενής και ιπποτικός προς πάντας. Ειλικρινής και ανυπόκριτος, ουδέποτε «ἄλλα μεν ἐν τῇ καρδίᾳ» φέρων, «καὶ ἄλλα ἐν τῇ ἐπικοινωνίᾳ» δείχνοντας, όπως οι υποκριτές, καθώς λέγει ο Μ. Βασίλειος (Περί νηστείας Α΄, εν ΒΕΠΕΣ, τόμ. 54ος, σ. 12), αλλά υπήρξε πλούσιος σε πνευματικά και ηθικά χαρίσματα.
Ευτύχησε ο αοίδιμος δάσκαλος και στον προσωπικόν του, οικογενειακόν του βίο, με την αοίδιμον ευγενεστάτη δέσποινα της Θεσσαλονίκης, Ιφιγένεια Πάτρα, η οποία υπήρξε αρωγός του μέχρι της τελευτής της, το 2014, και τις θυγατέρες του, την οικονομολόγο, διδάκτορα στον χώρο της Οικονομικής της Εργασίας Ελένη Μπάσιου και την πολιτικό μηχανικό και στέλεχος τεχνικών εταιρειών Άννα-Μαρία, τον επί θυγατρί γαμβρό του Γιώργο Μπάσιο και τα δύο λατρευτά του εγγόνια, την Ζωή και τον Λουκά- Παύλο Μπάσιου, τα οποία ο αείμνηστος Λουκάς Πάτρας υπεραγαπούσε.
Ο Πάτρας ανήκε σε πολύπαθη γενιά, η «γενεά του 1941-1949», όπως πολύ εύστοχα την χαρακτήρισε ο ίδιος[19], δεδομένου, ότι η γενεά αυτή εβίωσε τον Β΄ Παγκόσμιον Πόλεμον, την Κατοχή, και τον αδελφοκτόνο μεταξύ των Ελλήνων πόλεμο (28.10.1940- 29.8.1949). Είχε την μοίρα ο Λουκά Πάτρας να διανύση στον ένα αιώνα της ζωής του, πολυδύναμο και πολύπλαγκτο, τον μεγαλουργό στο πεδίο της επιστήμης και της τεχνικής, με πνευματική ένταση και συναισθηματική δόνηση, αλλά και με σπουδαία ιστορική δράση, προπάντων παιδευτική.
Εύχομαι όπως η οικογένειά του και ιδιαιτέρως οι προσφιλείς του θυγατέρες κατορθώσουν, χωρίς να φεισθούν κόπους και χρόνο, να εκδώσουν εις ενιαίο τόμο ή και τόμους τα τῆδε κἀκεῖσε άρθρα και ανακοινώσεις του εκλιπόντος, που καλύπτουν θεματικώς ολόκληρον το φάσμα της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας και πολιτικής.
Ετίμησε την γενέτειρά του πολλαπλώς με την δωρεά βιβλίων του στην Δημοτική Βιβλιοθήκη Πύργου και κυρίως με την συμβολή του στην οικοδόμηση του Γηροκομείου Πύργου, στα εγκαίνια του οποίου ο ίδιος προέστη ως υπουργός προνοίας (1970). Έχαιρε της εκτιμήσεως και του σεβασμού από τον οικείο ποιμενάρχη, Μητροπολίτη Ηλείας Γερμανό.
Ο μακρύς βίος του Λουκά Πάτρα και η πολυσχιδής δράση του υπήρξε μεστός από έξοχα έργα, ικανοποιώντας την ρήση του Πινδάρου, ο οποίος, παρά τον χαρακτηρισμό του για τον άνθρωπο ως «σκιᾶς ὄναρ», ευφρόσυνα εξαίρει: «ἀλλ’ ὅταν αἴγλα διόσδοτος ἔλθῃ, λαμπρόν φέγγος ἔπεστιν ἀνδρῶν καὶ μείλιχος αἰών» (Πινδάρου Πυθιόνικος Η΄, στιχ. 97-100).
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Από της θέσεως αυτής επιθυμώ να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες στον Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Ηλείας κ.κ. Γερμανόν για την ευγενική καλωσύνη που είχε να μου παραδώση πληροφορίες σχετικές με την δράση του αοιδίμου πατρός Λουκά Πάτρα.
[2] Ιωάννου Μ. Β ο ρ β ί λ α, Άγιος Χαράλαμπος πολιούχος Πύργου. Το ιστορικόν του ιερού ναού και της ιεράς πανηγύρεως αυτού. Πύργος Ηλείας 2002. Ευχαριστώ θερμώς τον Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Ηλείας κ.κ. Γερμανόν να μου εγχειρήση φωτοτυπίες του βιβλίου.
[3] Λουκά Π ά τ ρ α, Εξουσία και Διανόηση στη Νεότερη και Σύγχρονη Ελλάδα ή Ιστορία του πολιτικού διμορφισμού στη νεοελληνική πολιτική κοινωνία (1837-2004), τόμ. Β΄. Σύγχρονη Ελλάδα (1941-2004). Αθήνα: Το Οικονομικόν, 2005, σελ. 883.
[4] Για όλους αυτούς κάνει λόγο με αγάπη στο έργον του, Λουκά Π ά τ ρ α, Μνήμη Προσώπων και Γεγονότων. Αναμνήσεις της γενεάς του 1941-1949 και στοχασμοί εβδομήντα ετών για τα πρόσωπα και τα γεγονότα, τόμ. Α΄. Αθήνα: Ηρόδοτος, 2014, σσ. 137-144.
[5] Λουκά Π ά τ ρ α, Μνήμη Προσώπων και Γεγονότων. Αναμνήσεις της γενεάς του 1941-1949..., ένθ’ ανωτ., τόμ. Α΄. Αθήνα: Ηρόδοτος, 2014, σσ. 235-236.
[6] Βιο-εργογραφικά στοιχεία για τον βίο, τις σπουδές και την εν γένει δράση του –επιστημονική, εκδοτική, δημόσια– μπορεί να ανεύρη ο αναγνώστης στα κάτωθι έργα (κατά σειρά εκδόσεως): Πρώτον, Τιμητικός Τόμος επί τη εβδομηκονταετηρίδι Δημητρίου Εμμ. Καλιτσουνάκι. Οικονομία και Κοινωνία. Αθήναι: Βιβλιοπωλείον «Εστίας», 1961, ένθα στις σελ. 511-544 η εργογραφία του Καλιτσουνάκι και ειδική μελέτη του Σεραφείμ Μ α ξ ί μ ο υ, «Η συμβολή του Δ. Καλιτσουνάκη στις Οικονομικές Επιστήμες στην Ελλά-δα», σσ. 193-201, δεύτερον, το τιμητικόν αφιέρωμα με τον τίτλον, Οικονομία και Οικονομική Ανάπτυξις: Αρχείον Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών 51(Α΄-Δ΄)(1971), τρίτον, το άρθρον του συνεργάτου του στην ΑΣΟΕΕ, διδάκτορος της ΑΣΟΕΕ (1976) αοιδίμου Αποστόλου Κ α κ κ α β ά, «Δημήτριος Καλιτσουνάκις. Βιογραφικά στοιχεία», Επιστημονική Σκέψη, τχ. 6 (Μάρτιος-Απρίλιος 1982), σσ. 94-96, τέταρτον, το έμπλεω θαυμασμού άρθρον του αοιδίμου Ομοτίμου Καθηγητού της Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών του Α. Π. Θεσσαλονίκης Νικ. Μ α ρ μ α τ ά κ η, «Δημήτριος Ε. Καλιτσουνάκις (1888-1982). Η ζωή και το έργο του», Σπουδαί 33(1-2)(1983) 180-188, πέμπτον, την διδακτορική διατριβή του Ομοτί- μου Καθηγητού του ΕΚΠΑ Μιχ. Ψ α λ ι δ ο π ο ύ λ ο υ, Η Κρίση του 1929 και οι Έλληνες οικονομολόγοι. Συμβολή στην ιστορία της οικονομικής σκέψης στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Αθήνα: Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, 1989, σσ. 265-290, ένθα η ανάλυση της οικονομικής φιλοσοφίας του ως οπαδού του εξελικτικού σοσιαλισμού, έκτον, το συναισθηματικώς φορτισμένο άρθρον του Ομοτ. Καθηγητού Πειραιώς Λαζ. Θ. Χ ο υ μ α ν ί δ η (Αθήνα 20.4.1921-25.4.2020), «Δημήτριος Καλιτσουνάκις (1888-1982)», Νέα Κοινωνιολογία 33 (Φθινόπωρο 2001) 95-116[: Αφιέρωμα στους Έλληνες ιστορικούς της οικονομίας], και έβδομον, το έργον του Λουκά Π ά τ ρ α, Εξουσία και διανόηση στη νεότερη και σύγχρονη Ελλάδα…, τόμ. Α΄, σσ. 552-555.
[7] Δημ. Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά κ ι, Το εργατικόν ζήτημα, τόμ. Α΄. Εργατικόν ζήτημα και κοινωνική μεταρ- ρύθμισις. Αθήναι 1919, σελ. XXIV +352. Τόμ. Β΄. Κοινωνικαί θεωρίαι και κόμματα. Αθήναι 1920, 400σσ.
[8] Δημ. Κ α λ ι τ σ ο υ ν ά κ ι, Εφηρμοσμένη Πολιτική Οικονομία. Αθήναι 1943. Τετάρτη έκδοσις, Α- θήναι 1957, σσ. 183-280.
[9] Λουκά Π ά τ ρ α, Κοινωνική Πολιτική-Εισαγωγή. Αθήνα: Αφοί Σάκκουλα, 19742, σσ. 26-27.
[10] Λουκά Π ά τ ρ α, Μνήμη Προσώπων και Γεγονότων…, ένθ’ ανωτ., τόμ. Α΄, σσ. 238-240.
[11] Λουκά Π ά τ ρ α, «Η Δημοσία Κοινωνική Διοίκησις εν Ελλάδι», Επιστημονική Επετηρίς Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών Α. Π. Θεσσαλονίκης, τόμ. ΙΓ΄ (1966).
[12] Λουκά Π ά τ ρ α, Iστορία του Οικονομικού Βίου. Αθήναι: Αφοί Σάκκουλα, 1972, 271σσ
[13] Χαρικλείας Γ. Δ η μ α κ ο π ο ύ λ ο υ, «[Βιβλιοπαρουσίαση]: Λουκά Πάτρα, Μνήμη Προσώπων και Γεγονότων. Αναμνήσεις της γενεάς του 1941-1949 και στοχασμοί εβδομήντα ετών για τα πρόσωπα και τα γεγονότα, τόμ. Α΄+ B΄, Αθήνα: Ηρόδοτος, 2014», εφημ. Εστία, 10/11 Φεβρουαρίου 2018, σελ. 8.
[14] Λουκά Π ά τ ρ α, Εξουσία και Διανόηση στη Νεότερη και Σύγχρονη Ελλάδα ή Ιστορία του πολιτικού διμορφισμού στη νεοελληνική πολιτική κοινωνία (1837-2004), τόμ. Α΄: Νεότερη Ελλάδα (1837-1940), τόμ. Β΄: Σύγχρονη Ελλάδα (1941-2004), Αθήνα: Το Οικονομικόν, 2005, 1379 σελίδες συνολικά.
[15] Λουκά Π ά τ ρ α, Μνήμη Προσώπων και Γεγονότων. Αναμνήσεις της γενεάς του 1941-1949 και στοχασμοί εβδομήντα ετών για τα πρόσωπα και τα γεγονότα, τόμ. Α΄ και τόμ. Β΄, Αθήνα: Ηρόδοτος, 2014, 826 σελίδες συνολικά.
[16] Αλεξ. – Ρίζου Ρ α γ κ α β ή, Απομνημονεύματα, τομ. Α΄, 1894, τόμ. Β΄, 1895, τόμοι Γ΄ και Δ΄, 1930.
[17] Βασ. Χ. Πε τ ρ ά κ ο υ, «Άγγελος Βλάχος», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, 78(Β΄) (2003)39-46.
[18] Αγγέλου Β λ ά χ ο υ, Μία φορά και ένα καιρό ένας διπλωμάτης, τόμοι Α΄-ΣΤ΄, Αθήνα: Bιβλιοπωλείον της Εστίας, 1989-1999.
[19] Λουκά Π ά τ ρ α, Μνήμη Προσώπων και Γεγονότων. Αναμνήσεις…, ένθ’ ανωτ., τόμ. Α΄, σσ. 40-41.